امروز) قبل است.

امّا نظر دیگر این است که اینطور نیست، قوّه و فعلیت مانند فوقیت و تحتیت و حتی مانند قبلیت و بعدیت نیست که صرفا دو اعتبار باشد، بلکه در خارج دو حیثیت واقعی (حیثیت بالفعل و حیثیت بالقوّه) موجود است و جسم از آن دو حیثیت ترکیب شده است، بر خلاف زمان معین که از دو حیثیت واقعی به نام قبلیت و بعدیت ترکیب نشده است.

نظر اوّل نظر شیخ اشراق و اتباع وی است و نظر دوم نظر مشّائین از قبیل ابن سیناست. مشّائین نظر خود را با برهانی به نام «برهان فصل و وصل» و برهان دیگری به نام «برهان قوّه و فعل» بیان کردهاند که اکنون مجال بحث در آنها نیست. البتّه در اینجا نظر سومی نیز میتوان ابراز داشت که با فلسفه صدرالمتألّهین (که قائل به حرکت جوهریه است) سازگار است و آن نظریه اتّحاد قوّه و فعل در حرکت است.

امّا عجالتاً مطالبی که در اینجا بیان میشود بر اساس نظر مشّائین است که جسم را مطلقاً (نه از آن نظر که متحرّک است به حرکت جوهریه) مرکب میدانند از مادّه و صورت یعنی حیثیت استعدادی و حیثیت فعلی [1].

بنابراین طبق نظر حکما هر جسم مرکب است از دو حیثیت که یکی از آنها مناط فعلیت آن جسم است و دیگری مناط این است که آن جسم ممکن است شیء دیگر بشود؛ اوّل را «صورت» و دوم را «مادّه» میخوانند. حکمای مشّاء در این مطلب که آیا رابطه این دو جزء انضمامی است یا اتّحادی، اختلاف دارند. از زمان سید صدر شیرازی و پس از تأیید صدرالمتألّهین تقریبا مسلّم شده است که اگر ترکیبی در کار باشد ترکیب اتّحادی است نه انضمامی [2].