میشوند و خروج از قوّه به فعل هم جز از طریق حرکت و خروج تدریجی (نه کون و فساد) میسّر نیست، بنا بر این آنها با قانون حرکت به وجود میآیند و برایشان وحدت اتّصالی (و نه فقط وحدت از لحاظ مادّه و موضوع) میان گذشته و آینده محفوظ است.

معنای این سخن این است که حرکت جوهریه یک امر قطعی و ضروری است و نظام موجود در جهان جز حرکت چیزی نیست، زیرا حرکت عبارت است از خروج تدریجی چیزی از قوّه به فعلیت.

ضمناً این نکته باید گفته شود که مقصود از «تدریج» که در زبان فلسفه گفته میشود این نیست که در زمان طویل و به صورت کند و بطئ صورت گیرد (در مقابل «جهش» آنچنانکه در اصطلاح علمای زیست شناسی مصطلح است)، بلکه مقصود از «تدریج» نقطه مقابل «دفعی» است که در اصطلاح فلاسفه به کار میرود.

فلاسفه بعضی از چیزها را دفعی و آنی میخوانند و معتقدند که در «آن» صورت میگیرد نه در «زمان» [1]. به عقیده فلاسفه، «وصولات» از این قبیل است. به عقیده برخی از فلاسفه کون و فساد نیز از همین قبیل است [2]. پس اینکه میگوییم موجودات و از آن جمله جوهرها به تدریج پدید میآیند نقطه مقابل نظریه کون و فساد است. بنا بر نظریه کون و فساد، باید چیزی معدوم شود تا چیز دیگری جای آن را بگیرد و در این جایگزینی فقط مادّه اصلی محفوظ میماند و حافظ وحدت نیز همان مادّه اصلی است. امّا بنابر نظریه حرکت، لزومی ندارد که چنین باشد؛ و این بحث داستان درازی دارد.

اکنون جای این است که در دنباله آنچه گفته شد درباره سه مطلب توضیح داده شود:

1. چرا علّتهای مادّی و صوری را علل داخلی و علّتهای فاعلی و غائی را علل خارجی مینامند؟

2. هر یک از دو علّت داخلی و همچنین هر یک از دو علّت خارجی چه رابطه و