شرح: این بیت، تعریف «صورت» و به اعتباری تعریف «علّت صوری» است.

صورت و یا علّت صوری را با قیاس مادّه و علّت مادّی میتوان فهمید.

چنانکه گفته شد مادّه عبارت است از حامل قوّه و استعداد شیء، و به تعبیر دیگر مادّه عبارت است از مناط استعداد یک شیء، و باز به عبارت دیگر مادّه یک شیء عبارت است از وجود بالقوّه آن شیء. و امّا صورت، مناط فعلیت آن شیء است؛ یعنی عبارت است از وجود بالفعل آن شیء. در مثالهایی که قبلا گفته شد تخم مرغ حامل استعداد جوجه است، یعنی وجود بالقوّه جوجه است، امّا آن وجود خاصّ جوجه که آثار جوجه بودن بر او بار میگردد بعد از آن است که شیء واقعا و بالفعل جوجه بشود، و واقعا هم حقیقت جوجه بودن بستگی تامّ و تمامی به این حالت بالفعل دارد و اگر فرضاً (به فرض محال) این فعلیت، بدون سابقه حالت بالقوّه حاصل شود حقیقت حاصل است همچنانکه اگر حالت بالقوّه حاصل شود ولی منتهی به فعلیت نگردد آن حقیقت حاصل نیست.

از آنچه گفته شد معلوم شد که:

اوّلًا، همیشه میان گذشته و آینده ارتباط برقرار است؛ یعنی آینده از گذشته گسسته نیست، پدیدههای جهان مجموع امور منفصل و جدا از یکدیگر نیستند.

ثانیاً، هر گذشتهای با هر آیندهای ارتباط ندارد، بلکه گذشته خاص فقط با آینده خاص، و آینده خاص با گذشته خاص پیوند دارد.

ثالثاً، این پیوند از نوع پیوند قوّه و فعل است. هر گذشته قوّه آیندهای است و هر آینده فعلیت گذشتهای است و باز آن آینده به نوبه خود قوّه آیندهای دیگر است یعنی همان نسبت را با آینده خود دارد که گذشته وی با او داشت و آن گذشته نیز با گذشته خود همان نسبت را دارد که آینده خودش با او داشت.

رابعاً، پیوند گذشته و آینده چون از نوع پیوند قوّه و فعل است پس یک ارتباط ساده نیست، بلکه گذشته و آینده مجموعا یک واحد واقعیت را تشکیل میدهند؛ یک واقعیت واحد متّصل و ممتد که از گذشته به آینده کشیده شده و امتداد یافته است؛ و به همین دلیل- همچنانکه بعضی از متأخّرین حکمای اسلامی دریافتهاند- خروج اشیاء از قوّه به فعل جز تدریجا و از طریق حرکت و تحوّل به نحوی که وحدت اتّصالی محفوظ باشد میسّر نیست، خواه اینکه آنچه از قوّه به فعل میرسد جوهر باشد یا عرض. پس جواهر و اعراض عالم عموما چون تغییر میپذیرند و از قوّه به فعل خارج