تعریف علل چهار گانه

1 و 2. علّت غائی و علّت فاعلی :

آن چیزی که وجود معلول به خاطر اوست «غایت» است و آن

چیزی که وجود معلول به سبب اوست «فاعل» است.

شرح: این بیت متضمّن تعریف علّت غائی و تعریف علّت فاعلی است.

علّت غائی عبارت است از آن چیزی که معلول به خاطر او وجود پیدا کرده است. همان طوری که در مثال «خط» گفته شد نویسنده به خاطر هدفی آن خط را مینویسد و اگر هیچ هدف و غرضی در نوشتن خویش نمیداشت ممکن نبود آن خط را بنویسد؛ یعنی اگر آن هدف نبود نویسنده به خط نوشتن وادار نمیشد و خط به وجود نمیآمد. پس خط که معلول است به خاطر هدف مذکور به وجود آمده است.

علّت فاعلی عبارت است از مابهالوجود؛ یعنی آن چیزی که وجود معلول به سبب اوست؛ یعنی او عطا کننده و آورنده وجود معلول است. چنانکه در مثال «خط» گفته شد شخص نویسنده که قوّه و علم و هنر و مهارت خود را به کار میبرد و خط را وجود میبخشد «فاعل» نامیده میشود.

3. علّت مادّی :

آن چیزی که حامل استعداد شیء دیگر است (به تنهایی

یا به ضمیمه شیء دیگر) مادّه آن شیء نامیده میشود.

شرح: این بیت، تعریف «علّت مادّی» است (البتّه در اصطلاح فرق است بین «مادّه» و «علّت مادّی» و ما بعداً این فرق را توضیح خواهیم داد). در این بیت علّت