عبارتند از علّت فاعلی و علّت تمامی (علّت غائی).

شرح: این بیت توضیح و تفسیری است از بیت گذشته که در آن گفته شد که علّت یا خارجی است و یا داخلی. در این بیت توضیح داده شده است که علّت داخلی عبارت است از علّت مادّی و علّت صوری، و علّت خارجی عبارت است از علّت فاعلی و علّت غائی.

توضیح آن که در تقسیمی که از ارسطو به ارث مانده است علّت تقسیم شده است به چهار تا:

1. علّت فاعلی

2. علّت غائی

3. علّت مادّی

4. علّت صوری

معمولًا در مثال، مصنوعات بشری را در نظر میگیرند؛ مثلًا میگویند: این خط که بر این صفحه نوشته شده است فاعلی دارد و غایتی و مادّهای و صورتی. فاعل شخص نویسنده است؛ غایت عبارت است از هدفی که نویسنده از نوشتن این خط در نظر دارد، از قبیل این که معنی الفاظی را که به صورت نوشته در آورده است به دیگران بفهماند، یا برای اینکه با این علامات معانی و مطالب را برای خود یادداشت و ضبط کند؛ مادّه عبارت است از آن جوهر یا مرکبی که در اینجا به کار رفته است؛ صورت عبارت است از هیئت و شکل مخصوصی که به صورت حروف و کلمات پدیدار گشته است.

در تمام مصنوعات بشری قانون چهار علّت صادق است. حکما هر یک از این چهار علّت را به طریقی تعریف کردهاند. ما در اینجا تعریفاتی را که حاجی سبزواری در منظومه برای هر یک از آنها ذکر کرده است بیان میکنیم (هر چند از ترتیب مطالب کتاب خارج میشویم).