پیدا کردن معلول کافی است و یا کافی نیست؛ و باز به عبارت دیگر یا این است که معلول در عین اینکه وجودش متوقّف بر وجود او هست یک امر یا امور دیگر برای تحقّق معلول لازم نیست یا لازم هست. اوّلی را میگوییم «علّت مستقلّه» و یا «علّت تامّه» و دومی را میگوییم «علّت ناقصه و غیر مستقلّه». مثلًا تحقّق کتابت احتیاج دارد به امور متعدّد از قبیل کاغذ (یا چیزی شبیه به آن) و قلم (یا چیزی شبیه به آن) و حرکت انگشتان دست نویسنده (یا چیزی شبیه به آن) و اراده نویسنده و وجود مادّه مدادی و نبودن مانع بر روی صفحه و امثال اینها که مجموعا مقدّمات و وسایل این کار هستند.

علّت تامّه یا مستقلّه عبارت است از مجموع این مقدّمات و وسایل که از آن جمله عدم برخورد به مانع است. البتّه اگر همه این وسایل و مقدّمات فراهم شد تحقّق معلول، ضروری و حتمی و به اصطلاح امروز اجتناب ناپذیر خواهد بود و به اصطلاح قدما تخلّف معلول از علّت تامّه محال است.

علّت ناقصه یا غیر مستقلّه عبارت است از بعضی از این مقدّمات و وسایل که اگر وجود پیدا نکند کتابت موجود نمیشود، امّا اگر وجود پیدا کند ولی سایر مقدّمات و وسایل موجود نباشد برای تحقّق کتابت کافی نیست. امروزه اصطلاح خوبی شایع است که همه اینها را «شرط» مینامند و شرط را تقسیم میکنند به شرط لازم و شرط کافی.

شرط لازم همان است که در قدیم آن را «علّت ناقصه» میگفتند، که ذاتش (یا وجودش) برای مشروط لازم هست ولی کافی نیست. شرط لازم و کافی همان است که در اصطلاح قدیم «علّت مستقلّه» یا «علّت تامّه» نامیده میشد، که علاوه بر اینکه وجودش لازم است کافی هم هست؛ یعنی تحقّق آن شرط برای تحقّق مشروط کفایت میکند و به چیز دیگری احتیاج نیست. بر طبق این شیوه نامگذاری میتوان جزء آخر علّت تامّه را «شرط کافی» نامید.

و امّا مصراع دوم بیت، بیان تقسیم دیگری است و آن اینکه علّت، یا علّت خارجی است و یا علّت داخلی. بیت زیر توضیح این مصراع است:

علت عنصری (علت مادّی) و علّت صوری، علل قوام

(علل داخلی) هستند. و امّا علل وجود (علل خارجی)