اختلاف فلسفه الهی و فلسفه مادّی است. فلاسفه مادّی جدّا منکر این اصل هستند و فیلسوفان الهی جدّا طرفدار آن.

در این تحقیق میخواهیم ببینیم که آیا به حکم آنچه از اصول کلّی فلسفه استفاده میشود و به حکم نتایجی که از تحقیقات علوم دستگیر میگردد آیا اصل علّیت غائی را در نظام هستی باید بپذیریم یا نه؟

مرحوم حاجی سبزواری این مبحث را با تعریف «علّت» و «معلول» و بیان اقسام آنها آغاز میکند:

آن شیء که شیء دیگر (در وجود و هستی خود)

به او احتیاج دارد «علّت» نامیده میشود و شیء دیگر «معلول».

بعضی از آن علّتها ناقص هستند و بعضی مستقل (تام)،

و همچنین بعضی خارج از معلولاند و بعضی داخل آن.

شرح: مطابق آنچه از شعر بیان شده است، از دو چیزی که یکی در وجود و هستی خود به دیگری محتاج است بدین نحو که اگر شیء اوّل نباشد دومی نمیتواند و محال است که باشد، در آن صورت شیء محتاج را «معلول» و شیء دیگر را «علّت» مینامند [1].

هر یک از دو مصراع بیت دوم یک تقسیم است. مفاد مصراع اوّل این است که علّت یا ناقصه است و یا مستقلّ؛ یعنی آن چیزی که دیگری در وجود خود به او نیازمند است و ما به او نام «علّت» دادهایم، یا به نحوی است که معلول فقط به او محتاج است و به غیر او احتیاج ندارد و یا اینچنین نیست؛ و به عبارت دیگر یا وجود او برای وجود