اصطلاح کردند.

نظریه متکلّمین بر روی دو پایه استوار است که این دو پایه هر دو سست و بیاعتبار است.

1. پایه عقلی

2. پایه نقلی

متکلّمین بر اساس پارهای از توهّمات که نام آن را «دلیل عقلی» گذاشتهاند و پارهای از توهّمات دیگر که نام آن را «تمسّک به مبانی دینی» (یا دلیل نقلی) گذاشتهاند چنین پنداشتهاند که آنچه غیر از ذات خداوند است حادث زمانی است و امکان ندارد که یک ذات دیگر غیر از ذات واجب الوجود قدیم زمانی باشد، زیرا اگر شیء حادث نباشد نیازی به علّت ندارد و لذا واجب الوجود است، پس حادث نبودن عالم یا جزئی از عالم مساوی با این است که از همه عالم یا جزئی از عالم نفی مخلوقیت بکنیم (دلیل عقلی)، و بعلاوه در آثار دینی وارد شده است که عالم یعنی جمیع ما سوی اللّه حادث است و بلکه همه ادیان در این مسأله اجماع و اتّفاق دارند (دلیل نقلی).

حکما به هر دو دلیل متکلّمین پاسخ میدهند و میگویند نه استدلال عقلی شما صحیح است و نه استدلال نقلی، از هر دو نظر اشتباه کردهاید. امّا استدلال عقلی شما مردود است زیرا پنداشتهاید که مخلوقیت و معلولیت، و به عبارت دیگر نیازمندی یک شیء به علّت، ملازم است با حدوث زمانی آن شیء و حال آنکه ملاک نیازمندی یک شیء به علّت، امکان است نه حدوث؛ یعنی شیء از آن جهت که ممکن است نیازمند به علّت است نه از آن جهت که حادث است (رجوع شود به مقدّمه سوم).

و امّا استدلال نقلی شما مردود است زیرا که منظور از «حدوث» را که در آثار دینی وارد شده است، حدوث زمانی دانستهاید و حال آنکه حدوث ذاتی نیز میتواند مراد و منظور باشد. اصولا در معارف و آثار دینی موارد بسیاری داریم که حقایقی بیان شده است که آن حقایق دو نوع مصداق دارند: یک مصداق ظاهر و محسوس و یک مصداق غیر محسوس که تنها اهل دانش قادر به درک آن هستند. در این گونه موارد، اذهان عمومی آن حقیقت را به همان مصداق حسّیاش تطبیق میکند، زیرا مصداق دیگری غیر از مصداق حسّی را درک نمیکند؛ امّا اهل دانش که مصداق دیگر را نیز درک میکنند آن حقیقت را با همان مصداق و معنایی که متناسب است تطبیق میکنند.

مثلًا در لسان شرع گفته شده است که «علم نور است» و همچنین وارد شده است که