«در جهان آخرت، میزانی برای اعمال بپاداشته میشود». اذهان عمومی که جز نور حسّی و جز ترازویی که جرم اجسام را تعیین میکند، معنی دیگری تصور نمیکنند ناچار این حقایق دینی را بر همین معانی و مصادیق تطبیق میکنند، ولی اهل دانش میدانند که مصداق «نور» منحصر به نور حسّی و مصداق «میزان» منحصر به وسیله سنجش جرم اجسام نیست. حکما معتقدند که این مطلب که در آثار دینی وارد شده است که «عالم حادث است» نیز عینا همین طور است. آنچه که بنا بر ادّعای متکلّمین، اجماع و اتّفاق بر آن شده است تنها این مطلب است که عالم حادث است، و امّا اینکه حدوث عالم به چه نحو است و کدامیک از معانی «حدوث» مراد است (حدوث ذاتی یا حدوث زمانی) این مطلب دیگر بیان نشده است و بلکه گاهی قرائن نشان میدهد که آن حدوث از نوع حدوث ذاتی است.

و امّا دلیل حکما بر اینکه حدوث ذاتی هم خود یک نوع حدوث است این است که اوّلا تقدّم و تأخّر منحصر به تقدّم و تأخّر زمانی نیست (مقدّمه اوّل) و ثانیا معنی حدوث چیزی جز مسبوقیت وجود به عدم (یا تأخّر وجود از عدم) نیست و یکی از معانی «عدم» هم لا اقتضائیت و لیسیت ذاتی ماهیت است که از آن به «امکان ذاتی» و «عدم مجامع» تعبیر میشود و این عدم بر وجود ماهیت تقدّم دارد (مقدّمه دوم)، و تقدّم این عدم بر وجود ماهیت همان «حدوث ذاتی» است.

در اینجا باید به یک نکته اشاره کرد و آن اینکه این تعبیر که گفته میشود: «هر یک از حدوث و قدم بر دو قسم است: ذاتی و زمانی» تعبیر صحیحی نیست، زیرا در اینجا تقسیم به معنی واقعی وجود ندارد، بلکه تعبیر صحیح این است که بگوییم: گاهی حدوث به معنی حدوث زمانی به کار میرود و گاهی به معنی حدوث ذاتی. این ایراد بر تعبیر حاجی سبزواری نیز وارد است، زیرا در عنوان این فصل میگوید: «غرر فی تعریفهما و تقسیمهما» و در شرح منظومه نیز تعبیر «اقسام» را به کار میبرد، گرچه تعبیری را که در خود اشعار به کار میبرد (و یوصف الحدوث بالذّاتی و ...) صحیح و بدون اشکال است.

برای توضیح این مطلب باید در وهله اوّل معنی دو اصطلاح «عدم مقابل» و «عدم