بیاورد.

اکنون میگوییم به حکم اینکه هر ماهیتی ممکن الوجود است پس هر ماهیتی یک لیسیت ذاتیه دارد (مقدّمه دوم)، و به حکم آنکه ملاک احتیاج به علّت «امکان» است (مقدّمه سوم) پس لیسیت ذاتی ماهیت علّت و مناط احتیاج ماهیت به علّت ایجادی است؛ امّا به حکم اینکه تقدّم و تأخّر و سابقیت و لاحقیت منحصر به تقدّم و تأخّر زمانی نیست بلکه اقسام دیگری از تقدّم و تأخّر- مانند تقدّم علّت بر معلول و تأخّر معلول از علّت- نیز وجود دارد (مقدّمه اوّل) پس لیسیت ذاتیه مقدّم است بر احتیاج و نیازمندی به علّت، و نیازمندی به علّت مقدّم است بر ایجاد علّت، و ایجاد علّت مقدّم است بر وجود معلول، پس لیسیت ذاتیه ماهیت بر وجود خود ماهیت که معلول است مقدّم است [1]. این تقدّم لیسیت ذاتیه ماهیت بر وجود خود ماهیت همان چیزی است که از آن به «حدوث ذاتی» تعبیر میشود.

و امّا «حدوث زمانی» تقدّم عدم واقعی شیء است بر وجود شیء. پس اگر زمانی باشد که شیء وجود نداشته و سپس در یک زمانی به وجود آمده باشد این شیء حادث زمانی است، ولی اگر شیئی باشد که تمام امتداد زمان، آن را در بر گرفته و هیچ زمانی از وجودش خالی نباشد چنین شیئی قدیم زمانی است.

اکنون که معنای «حدوث و قدم زمانی» روشن شد بی مناسبت نیست که به ریشه تاریخی این بحث هم اشارهای بشود.

در میان مسلمین کسانی که در مسائل الهیات اهل برهان و استدلال هستند دو طایفهاند: طایفه متکلّمین و طایفه حکما و فلاسفه [2]. در بسیاری از مسائل الهیات بین