منصرم و گذشتنی، موصوف میشود به «زمانی» [1]

مثل طبیعت نوشونده در هر «آن»

(یعنی طبیعت در هر آن حدوث پیدا میکند).

شرح: آنچه تاکنون گفته شد یا مربوط به تعریف «حدوث» و «قدم» بود و یا مربوط به تقسیمات آنها و تاکنون دو تعریف و دو تقسیم در این مورد ذکر شد. دو تعریف را قبلًا شرح دادیم و در تقسیم هم یکی تقسیم حدوث و قدم بود به حقیقی و اضافی، و دیگری تقسیم ایندو بود به ذاتی و زمانی. اکنون میخواهیم انقسام حدوث و قدم را به ذاتی و زمانی توضیح دهیم و برای این منظور مقدّماتی را ذکر میکنیم.

مقدّمه اوّل

تقدّم و تأخّر و یا به تعبیر دیگر سبق و لحوق (یا سابقیت و لا حقیت)- چنانکه بعداً گفته خواهد شد- انواع و اقسامی دارد که البتّه واضحترین این اقسام همان تقدّم و تأخّر زمانی است به اینکه چیزی بر چیز دیگر به حسب امتداد زمانی تقدّم پیدا کرده و یا به حسب امتداد زمانی، چیزی از چیز دیگر تأخّر پیدا میکند. امّا تقدّم و تأخّر منحصر به تقدّم و تأخّر زمانی نیست، بلکه اقسام دیگری از تقدّم و تأخّر وجود دارد. مثلًا ما میگوییم لازمه عدد 4 این است که زوج باشد؛ یعنی محال است که عدد 4 باشد و زوج نباشد؛ یعنی امکان ندارد که حتّی یک لحظه عدد 4 صفت زوج بودن را نداشته باشد. پس عدد 4 و صفت زوج بودن، معیت (با همی) زمانی دارند، امّا در عین حال این مسأله برای ما مطرح میشود که آیا عدد 4 در درجه اوّل «زوج» است و در درجه دوم 4، یا در درجه اوّل 4 است و در درجه دوم زوج، و یا هیچیک از اینها؟ شقّ سوم که غیر قابل قبول است، زیرا لازمه آن این است که عدد 4 و زوجیت ارتباط مستقیمی با یکدیگر نداشته باشند و حال آنکه مسلّم است که 4 بودن و زوجیت ملازم یکدیگرند. دو شقّ