جا ناشی میشود- مربوط به «حدوث زمانی» عالم است.

متکلّمین میگویند: عالم حادث زمانی است، به این معنی که اگر به قهقرا برگردیم، هر چند ممکن است سابقه زمانی بسیار ممتدّی در گذشته وجود داشته باشد که از قدرت محاسبه بشر خارج باشد، ولی بالاخره به لحظهای میرسیم که عالم پدید آمده و قبل از آن لحظه عالمی نبوده است. میگویند: اگر عالم حادث زمانی نباشد قدیم زمانی است و اگر قدیم زمانی باشد بی نیاز از علّت و خالق است و حال آنکه تغییرات و تبدّلاتی که در عالم صورت میگیرد نشانه ممکن الوجود بودن و مخلوقیت و معلولیت عالم است. امّا حکمای الهی معتقدند که عالم قدیم است یعنی اصول و ارکان عالم ازلی است و از لحاظ زمان هر اندازه به عقب برگردیم به مبدأ و آغاز و شروعی نمیرسیم، زمان ابتدا و انتهایی ندارد. از نظر حکمای الهی: «کلّ حادث مسبوق بمادّة و مدّة» (هر چیز تازهای قبلًا مادّه حامل استعدادی داشته است و هم پیش از او زمانی بوده است). از نظر حکمای الهی، قدیم بودن عالم مستلزم بی نیازی آن از علّت نیست، زیرا مناط نیازمندی به علّت امکان ذاتی است نه حدوث، و عالم ممکن بالذّات است. آنچه عالم را از علّت بی نیاز میکند وجوب ذاتی است نه قدم زمانی.

متکلّمین یک ایراد دینی بر حکما میگیرند و میگویند: حدوث عالم مورد اجماع همه ادیان است و قدم عالم خلاف اجماع همه ادیان است. غزالی که در این گونه مسائل طرز تفکر کلامی دارد یکی از ایرادهای معروفش در کتاب تهافت الفلاسفه بر بوعلی سینا همین ایراد است.

امّا حکما جواب میدهند که آنچه مورد اجماع ادیان است حدوث عالم است نه حدوث زمانی عالم. ادیان گفتهاند که عالم حادث است یعنی عالم از خود پدید نیامده است بلکه از علّتی پدید آمده است، و آنچه مورد نظر ادیان است مخلوقیت و معلولیت عالم و ناشی شدن از علّت ازلی یعنی خداوند است و امّا اینکه آیا زمانی بوده است که عالم نبوده مورد نظر ادیان نیست.

صدرالمتألّهین از حکمای اسلامی پس از آنکه حرکت جوهریه را اثبات کرد، ثابت نمود که عالم از سر تا پا حدوث تدریجی دائم است؛ یعنی جهان دائما در حال حدوث و تجدّد از یک طرف و زوال و فنا از طرف دیگر است و این جریان همیشگی است. صدرالمتألّهین از طرفی سخن حکما را تأیید کرد که هر اندازه به عقب برگردیم به نقطه شروعی نمیرسیم و نباید برسیم، زیرا علاوه بر اینکه فی حدّ ذاته امر محالی