الف. نفسی

ب. قیاسی

یعنی آنجا که از جنبه فلسفی تحقیق میشود و درباره وجوب یا امکان یا امتناع وجود خاصّی بحث میشود، گاهی نظر به آن وجود است بما هو هو، قطع نظر از فرض شیء دیگر، مثلًا میگوییم: الف واجب الوجود است، یا ممکن الوجود، یا ممتنع الوجود.

گاهی نظر به آن وجود است در زمینه فرض وجود دیگر؛ مثلًا میخواهیم با فرض وجود «ب» یا عدم «ب» بدانیم آیا «الف» واجب الوجود است یا ممکن الوجود یا ممتنع الوجود؟

در صورت اوّل، آنچه مورد سؤال ذهن است یک «قضیه حملیه» است و امّا در صورت دوم، مورد سؤال ذهن ما یک «قضیه شرطیه» است؛ یعنی در صورت اوّل، قضیه به این صورت مطرح است که مثلًا: آیا «الف» واجب الوجود است یا ممکن الوجود یا ممتنع الوجود؟ و در صورت دوم، قضیه به این صورت مطرح است که: اگر «ب» موجود باشد آیا «الف» وجوب وجود دارد یا امکان وجود یا امتناع وجود؟

در صورت اوّل، «الف» را فی نفسه و قطع نظر از فرض شیء دیگر، از نظر وجوب یا امکان یا امتناع وجود، مورد مطالعه قرار دادهایم، ولی در صورت دوم آن را در زمینه وجود یک شیء دیگر مورد مطالعه قرار دادهایم. لهذا ممکن است حکم ما درباره آن در دو زمینه فرق بکند، مثلًا در زمینه اوّل آن را «ممکن» و در زمینه دوّم «واجب» بدانیم و یا بالعکس.

اگر شیء را فی نفسه و قطع نظر از وجود شیء دیگر در نظر بگیریم و یکی از معانی سه گانه مزبور را برایش اثبات کنیم بر دو قسم خواهد بود، زیرا یا آن معنی را بالذّات دارد یعنی یک علّت خارجی آن را به او اعطا نکرده است، و یا آن را بالغیر دارد یعنی از ناحیه یک علّت خارجی دریافت کرده است.

قسم اوّل را «ذاتی» و قسم دوم را «غیری» مینامیم. مثلًا اگر «الف» را واجب الوجود یا ممکن الوجود یا ممتنع الوجود تشخیص دادیم، یا این است که «الف» وجوب یا امکان یا امتناع خود را بالذّات و از ناحیه خود دارد و یا بالغیر و از ناحیه غیر [1].