داشتن برای آن ضروری است و نه وجود نداشتن؛ و یا الف موجود است بالامتناع، یعنی ممتنع الوجود است، محال است که موجود باشد. و همچنین اگر بگوییم: «الف ب است» از یکی از سه حال خارج نیست: یا الف بالضروره ب است و محال است که ب نباشد، یا میتواند ب باشد و یا نباشد، و یا محال است که ب باشد و باید هرگز ب نباشد.

در این شعر کلمه «فی الاذهان» به کار رفته است، اشاره به اینکه وجود در ظرف ذهن متّصف به آن صفتهای سه گانه میشود ولی در خارج متّصف به هر سه صفت نمیشود، بلکه فقط به دو صفت از این سه صفت متّصف میشود یعنی وجوب و امکان، زیرا بدیهی است که معنی «امتناع» این است که محال است در خارج پدید آید، و چیزی که در خارج است قهراً صفت «امتناع» را نمیپذیرد [1].

بنا بر اصالت وجود طور دیگر باید سخن بگوییم. بنابر اصالت وجود اگر «حقیقت وجود» را منظور و مقسم قرار دهیم نوعی تقسیم باید انجام دهیم و اگر «ماهیت» را منظور و مقسم قرار دهیم نوعی دیگر [تقسیم] باید انجام دهیم و حتی مفهوم اقسام بنا بر هر یک از دو [تقسیم] متفاوت میگردد. اگر حقیقت وجود را منظور قرار دهیم باید بگوییم حقیقت وجود یا واجب است و یا ممکن و شقّ سومی در کار نیست؛ و البتّه معنی «امکان» در باب وجود بنا بر اصالت وجود با «امکان» در باب ماهیت متفاوت است، همچنانکه معنی «وجوب» نیز بنا بر اصالت وجود با «وجوب» بنا بر اصالت ماهیت متفاوت است. و امّا اگر ماهیت را در نظر بگیریم، ماهیت به تبع وجود و عدم متّصف به این صفات سه گانه میشود. هر ماهیتی عقلا از نظر اتصاف به وجود از یکی از این سه حال خارج نیست: یا واجب است و یا ممکن و یا ممتنع؛ یعنی یا واجب الوجود است یا ممکن الوجود و یا ممتنع الوجود؛ و همچنین هر ماهیت مفروض الوجودی از نظر اتصاف به صفتی از صفات یا ثبوت آن صفت برای او، یا بالوجوب است، یا بالامکان و یا بالامتناع. پس آنجا که میخواهیم تقسیم را سه جانبه قرار دهیم اگر بر مبنای اصالت ماهیت قضاوت میکنیم لزومی ندارد ظرف را عالم ذهن قرار دهیم و اگر بر مبنای اصالت وجود قضاوت میکنیم هرگز خود وجود تقسیم سه جانبه نمیپذیرد نه در ظرف ذهن و نه در ظرف خارج؛ و امّا ماهیت که بنابر این مبنا اعتباری است، مانعی ندارد که هر سه قسم را بپذیرد.

این نکته باید دانسته شود که بنا بر اصالت وجود، اگر حقیقت وجود را در نظر بگیریم نه ماهیت اعتباری را، هیچیک از اینها «مادّه» یا «جهت» نخواهند بود، زیرا «مادّه» عبارت است از کیفیت نسبت محمول به موضوع. و «جهت» تعبیر لفظی این کیفیت است، و «نسبت» که موضوع این کیفیت است مربوط به عالم ذهن است نه عالم خارج. وجوب در عالم خارج عین حقیقت وجود و واجب است نه کیفیت انتساب وجود به واجب. همچنین امکان عین وجودات فقری و ربطی است نه کیفیت انتساب آن وجودها به ذات اشیاء. و امّا اگر ماهیت را که بنابر