چیزی که شاید در نظرها مشکل جلوه کند این است که در حرکتهای عرضی- که اموری عرضی و غیر دائم هستند و گاه هستند و گاه نیستند و حس هم شاهد است که این حرکات، معلول عللی هستند که آن علل فقط علّت این حرکات عرضی میباشند نه علّت ذات متحرّک- علل این حرکات، علل تألیفی هستند نه علل بسیط؛ ولی جواب این شبهه نیز در مباحث «حرکت» داده شده است.

در اینجا نکته دیگری هست که فقط به اشاره از آن میگذریم و آن این است که در کلام حاجی سبزواری چنین آمده است: «للرّبط و النّفسی الوجود ...» که چون جعل منقسم میشود به جعل بسیط و جعل مرکب (و مقصود ایشان از «جعل مرکب» همان جعل تألیفی است) و از طرفی دیگر باز جعل منقسم میشود به جعل بالذات و جعل بالعرض- یعنی جعل حقیقی و جعل مجازی- و از طرف دیگر در باب اینکه آیا وجود مجعول است و یا ماهیت و یا صیرورت، سه احتمال هست، پس مجموعا دوازده احتمال میشود:

1. جعل وجود بالذات به جعل بسیط

2. جعل وجود بالذات به جعل مرکب

3. جعل وجود بالعرض به جعل بسیط

4. جعل وجود بالعرض به جعل مرکب

5. جعل ماهیت بالذات به جعل بسیط

6. جعل ماهیت بالذات به جعل مرکب

7. جعل ماهیت بالعرض به جعل بسیط

8. جعل ماهیت بالعرض به جعل مرکب

9. جعل صیرورت بالذات به جعل بسیط

10. جعل صیرورت بالذات به جعل مرکب

11. جعل صیرورت بالعرض به جعل بسیط

12. جعل صیرورت بالعرض به جعل مرکب

و سپس میگوید هر یک از سه قول این باب- یعنی قول اشراقی و قول مشّائی و قول مختار- از این دوازده صورت شش صورت را صحیح میداند و شش صورت را باطل، به ترتیبی که بعد از تأمّل روشن میشود.

چنین به نظر میرسد که با در نظر گرفتن آنچه حاجی در ابتدای این بحث راجع