عین موجد و عین ایجاد است و آن داده شدهای که میتواند در عین حال عین دادن باشد وجود است و جز با فرض اصالت وجود معنا ندارد زیرا «الماهیة من حیث هی لیست الّا هی».

این برهانی است که ما اقامه کردهایم و شاید با برهان قوم قابل انطباق باشد.

مقدّمه یازدهم

در مقدّمه پنجم، در اینکه بحث معروف «جعل» [1] در جعل تألیفی جاری باشد تردید کردیم. اکنون میگوییم بنا بر اصالت وجود در جعل و در تحقّق، حقیقت ایجاد عین حقیقت وجود است و چگونه ممکن است ما حقیقت ایجاد را تقسیم بکنیم به ایجاد فی نفسه و ایجادی که رابط است؟ زیرا هر ایجادی را در نظر بگیریم حقیقتش رابط است پس دو نوع ایجاد نمیتوانیم داشته باشیم، و بنا بر اینکه وجود، مجعول است و وجود عین ایجاد است چنین به نظر میرسد که ما دو نحوه جعل و دو نحوه وجود و دو نحوه ایجاد نداریم.

حقیقت مطلب این است که در مواردی که توهّم میشود که جعل تألیفی وجود دارد مثل مورد جعل صورت برای مادّه و جعل عرض از برای موضوع، جز جعل بسیط چیز دیگر نیست؛ یعنی چنین نیست که بتوان چیزی را مفروض الوجود گرفت و چیز دیگری را برای او جعل کرد و به تعبیر صحیحتر او را چیز دیگر قرار داد بدون آنکه پای جعل بسیطی در کار باشد و بدون آنکه افاضه وجود به نفس آن شیء مفروض بشود، چیزی که هست خود جعل بسیط بر دو قسم است: یا جعل وجود ثابت است و یا جعل وجود سیال، و در آنجا که جعل وجود سیال است چون از برای آن شیء در مراحل مختلف، معانی و ماهیات کثیره اعتبار میشود و شؤوون و جلوات متعدّده پیدا میکند و ذهن کثرت ساز انسان مرتبهای را از مرتبه دیگر، و جلوه را از متجلّی جدا میسازد و به صورت شیء مباین اعتبار میکند، در بادی نظر چنین توهّم میکنیم که چیزی مفروض گرفته شده است و مورد تعلّق جعل و علّیت، شدن این چیز است چیز دیگر به نحو تألیف، در صورتی که این اعتباری است از نفس شدن خود شیء.