2. وجود گیرنده

2. هدیه گیرنده

3. وجود

3. هدیه (جامه)

4. دادن علّت، وجود را به گیرنده وجود

4. عمل دادن هدیه از سوی هدیه دهنده

5. گرفتن معلول، وجود را از علّت

5. عمل گرفتن هدیه از سوی هدیه گیرنده

شک نیست که این قیاس، باطل است زیرا در مورد مثال بخشش، یک موجود (شخص بخشنده) به موجود دیگری (شخص گیرنده بخشش) موجود سومی را (جامه که مورد بخشش است) میدهد و حال آنکه بالبداهه در مورد علّت و معلول این طور نیست زیرا اوّلًا اگر معلول با قطع نظر از عمل و فعل علّت، موجودی باشد از موجودات، پس احتیاجی به علت نخواهد داشت، و ثانیاً نسبت وجود معلول به معلول از قبیل نسبت جامه به شخص گیرنده نیست، زیرا شخص گیرنده با قطع نظر از جامه، حقیقت و واقعیتی است و امّا معلول قطع نظر از وجود و با فرض انفکاک از وجود نمیتواند واقعیتی از واقعیتها باشد (چه بنا بر اصالت وجود و چه بنا بر اصالت ماهیت).

پس، از این مقدّمه معلوم شد که در باب ایجاد چیزی چیزی را، عوامل متعدّد و متکثّری به نام «موجد» و «موجد» و «وجود» و «ایجاد» و «انوجاد» موجود نیست بلکه بیش از دو واقعیت در واقع و نفس الامر نمیتواند موجود باشد که یکی را «علّت» و دیگری را «معلول» مینامیم و بعد از تحلیل عقلی و محاسبه خاصّ عقلی به این نتیجه میرسیم که معلول باید در ذات خود، هم موجد و هم ایجاد و هم وجود [و هم انوجاد] باشد؛ یعنی وجود و ایجاد و موجد و انوجاد در واقع و نفس الامر تعبیرات مختلفی است از یک حقیقت و یک واقعیت که به آن نام «معلول» میدهیم. اجمال این بیان اینکه علّت که به معلول وجود میدهد نه اینطور است که وجود را که قطع نظر از دادن علّت، «وجود» است برمیدارد و به معلول میدهد بلکه معلول با همین عمل ایجاد، معلول میشود و ایجاد کردن هم برداشتن وجود و منتقل کردن به دیگری نیست بلکه ایجاد کردن که فعل و افاضه علّت است عین وجود و تحقّق یافتن معلول است.

همین بیان که مبنی بر وحدت «ایجاد» و «وجود» است برای ما کافی خواهد بود که بفهمیم حق با اصالت وجودیهاست که میگویند اصالت از آن وجود است هم در جعل و هم در تحقّق؛ زیرا معلوم شد که معلول و مجعول، حقیقتی است که در ذات خود