مقدّمه سوم

در مقدّمه اول گفته شد که وجود یا نفسی است یا رابط، و به تعبیر دیگر وجود یا مطلق است یا مقید؛ اکنون میگوییم به همان دلیل که وجود بر دو قسم است، و به بیان دیگر، به همان دلیل که اشیاء دو حالت دارند: یک حالت فی نفسه و یک حالت دیگر اینکه چیزی چیز دیگر باشد، قهراً نوع تأثیر علّت در معلول دو گونه است، زیرا علّت که مؤثّر در معلول و جاعل معلول است یا به این نحو است که به ماهیتی که در ذات خود موجود نیست وجود میدهد، و یا به این نحو است که شیء موجودی را از حالی به حالی میبرد و صفتی را که ندارد به او میدهد. مثلًا فرض کنید یک وقت علّتی نوع علّیت و تأثیرش این است که جسم ایجاد میکند و یک وقت نوع تأثیر علّت به این طور است که به جسم شکل خاص یا رنگ خاص یا مثلًا حرارت میدهد. در قسم اول نوع تأثیر علت عبارت است از ایجاد جسم، و در قسم دوم نوع تأثیر عبارت است از ایجاد کردن جسم را به این یا به آن شکل.

و لهذا میگویند که علّیت یا جعل (یا هر چه میخواهید نام بگذارید) بر دو قسم است: یا «بسیط» است یا «تألیفی». قسم اوّل که عبارت است از اصل ایجاد شیء، «جعل بسیط» است، و قسم دوم که عبارت است از قرار دادن چیزی چیز دیگر را، «جعل تألیفی» است.

مقدّمه چهارم

شک نیست که جعل مجرّدات- یعنی اموری که نه مادّی هستند و نه تعلّقی به مادّه دارند- جعل بسیط است؛ یعنی در مجرّدات جعل تألیفی معنی ندارد مگر به اعتبار، و مقصود این است که مجرّدات قطعا مورد دو جعل واقع نمیشوند و به جعل واحد اصل وجود و کمالات وجود را دارا هستند. آری، مانعی ندارد که همان طوری که ما دو نحو قضیه در مورد مجرّدات میتوانیم اعتبار بکنیم (قضیه بسیطه به اعتبار اصل وجود و قضیه مرکبه به اعتبار کمالات وجود) همین طور میتوانیم دو جعل اعتبار بکنیم، ولی در واقع و نفس الامر دو جعل واقعی در اینجا وجود ندارد.