جمیع قضایای مستعمله در علوم. و گاهی یک قضیه از حقیقت ذهنی یک شیء حکایت میکند. در این حال، راست بودن این قضیه به این است که آن شیء در ذهن دارای آن خاصیت باشد. و البته لزومی ندارد که آنجا که ما حالت ذهنی یک شیء را بیان میکنیم آن شیء در خارج هم دارای همان حالت بوده باشد، بلکه صرفا لازم است که در ذهن دارای آن حالت بوده باشد و اگر فرضا در ذهن دارای آن حالت نبود و در خارج دارای آن حالت بود این قضیه کاذب است، زیرا ما حالت ذهنی را بیان کردهایم و فرض این است که شیء مزبور در ذهن دارای آن حالت نبوده بلکه در خارج دارای آن حالت بوده است.

خلاصه مطلب اینکه از این تعبیر که گفته میشود: «صدق، مطابقت قضیه است با واقع» نباید چنین استفاده کرد که صدق، مطابقت قضیه است با واقع عینی خارجی موجود بالفعل در زمان حاضر، بلکه باید چنین استفاده کرد که صدق، مطابقت قضیه است با آنچه آن قضیه از آن حکایت میکند و البته فعالیت ذهن انسان محدود نیست به حکایت از امور موجود بالفعل در زمان حاضر، بلکه گاهی از امور گذشته و گاهی از امور آینده حکایت میکند و گاهی از مرتبه ذات و شأنیت یک موضوع حکایت میکند و گاهی حالت ذهنی یک شیء را حکایت میکند و در همه این موارد ممکن است قضیه صادق باشد یعنی با واقع خودش که عبارت است از آنچه قضیه از آن حکایت میکند مطابقت کند.

پس در حقیقت میتوان گفت این اشکالات از آنجا پیدا شده است که به چگونگی فعّالیت ذهن بر روی قضایا و طرز تجزیه و تدقیق ذهن در موضوعات متوجّه نبودهاند و خیال کردهاند که فعّالیت ذهن منحصر است به اینکه برای یک سلسله واقعیتهای موجود بالفعل و عینی، قالبهایی بسازد.

در اینجا باید گفت که در باب «بیان مناط صدق قضایا» وجهی ندارد که ما تنها این سه قسم قضیه (خارجیه و حقیقیه و ذهنیه) را مورد نظر قرار دهیم، زیرا ممکن است قضیهای خارج از این سه قسم نیز وجود داشته باشد.

توضیح مطلب آنکه این سه قسم قضیه همگی قضایایی هستند که در موضوع آنها «وجود» و «واقعیت» دخالت دارد به این بیان که در قضایای خارجیه وجود خارجی و در قضایای ذهنیه وجود ذهنی و در قضایای حقیقیه هر چند موضوع، ذات ماهیت است ولی ذات ماهیت از آن جهت موضوع قرار داده شده است که این شأنیت را بالفعل