فی نفسه عین وجوده لموضوعه».

همین اشتباه و بلکه بالاتر از این، اشتباهی است که متکلّمین در باب «اعاده معدوم» به آن دچار شدهاند. اشتباه آنها این است که پنداشتهاند که معدوم شدن و موجود شدن یک شیء، نظیر خارج شدن انسان از یک محلّ و دو مرتبه بازگشتن او به همان محلّ است. به عبارت دیگر متکلّمین بدون اینکه توجّه داشته باشند، وجود و عدم را به منزله دو اضافه و نسبت اعتباری زائد بر ذات فرض کردهاند و چنین پنداشتهاند که هویت و خودیت و تشخّص یک چیز، ربطی به وجود او ندارد و وجود، معنایی است عارض و زائد بر هویت و تشخّص شیء، و فرضاً وجود شیء از او گرفته شود هویت و هذیت و بودن آن شیء محفوظ است و او، اوست هر چند معدوم باشد و بنابراین معدوم شدن و دوباره موجود شدن شیء به هویت و خودیت او آسیبی نمیرساند. این اشتباه شاید از قیاس خارج به ذهن پیدا شده باشد. در ذهن ما آنچه مناط هویت و خودیت شیء است و ذات او شمرده میشود صورت خاصّ ذهنی اوست، مثل صورتی که از زید در ذهن داریم، و به عبارت دیگر ماهیت او، و مفهوم «وجود» و «عدم» در ذهن دو مفهوم عارضی است که در ذهن، معروض واحد دارند و هیچیک از این دو عارض، مقوّم ذات نیستند. ذهن، درست عکس خارج است. ذات ذهنی غیر از ذات خارجی است. وجود در ذهن عارضی است و در خارج عین ذات. عدم در ذهن عارض هویت است و در خارج عارض و معروضی از این لحاظ نیست. این اشتباه از قیاس خارج به ذهن پیدا میشود. بار دیگر ثابت شد که: ما تا ذهن را نشناسیم نمیتوانیم فلسفه داشته باشیم.

به هر حال دانستیم که نظریه «امکان اعاده معدوم» مبتنی بر این فرض است که ما برای شیء، قطع نظر از موجود بودن، هویت و تشخّصی قائل شویم و معدوم شدن را به منزله زوال حالتی عرضی از شیء بدانیم که هویت و واقعیت آن شیء را از بین نمیبرد. گمان نمیرود که هیچ حکیمی که تا حدّی حقایق شناس باشد نظریه سخیف امکان اعاده معدوم را بپذیرد. تنها کسانی از امکان این موضوع بحث میکنند که از مسائل حِکمی جز الفاظ و کلمات چیزی نمیدانند. ما چه بنا را بر اصالت وجود بگذاریم و چه بر اصالت ماهیت، نمیتوانیم این نظریه را بپذیریم، زیرا حتّی بنا بر اصالت ماهیت نیز «ماهیت» قطع نظر از وجود و حیثیت مکتسبه از فاعل، شخصیت و هویتی ندارد، تنها در مرتبه اتّصاف ماهیت به موجودیت است که ماهیت دارای