مجموع، قیاسی تشکیل دادهاند. امّا فلاسفه معتقدند که: اوّلا اعاده معدوم محال است و اگر چیزی نیست و معدوم شد، آنچه که دوباره به وجود میآید عین آن نخواهد بود، بلکه شبیه و همانند آن است. لذا حاجی سبزواری- که از مشرب فلاسفه پیروی میکند- چنین میگوید:

یعنی اعاده معدوم از جمله مسائلی است که ممتنع و محال است، و برخی از فلاسفه- خصوصا بوعلی سینا- مدّعی هستند که این مسأله از بدیهیات است و نیازی به دلیل و برهان ندارد. ولی در عین بینیازی از دلیل و برهان، باز هم فلاسفه دلایلی برای اثبات مدّعای خود اقامه کردهاند که به آنها اشاره خواهیم کرد.

و ثانیاً معاد به معنی اعاده معدوم نیست، و اشیاء- خصوصا انسانها- معدوم نمیشوند تا اینکه پس از انعدام مجدّدا مخلوق شوند بلکه معدومیت، معدومیت نسبی است. مثلًا انسانی که میمیرد از زندگیای که داشته است معدوم شده است نه اینکه به کلّی از صفحه وجود محو و نابود شده باشد، و بلکه به یک معنی بنا بر عقیده فلاسفه هیچ چیز از صفحه وجود معدوم نمیشود. حاجی سبزواری نیز در آخر این مبحث ذکر میکند که عقیده متکلّمین در مورد انعدام مخلوقات و معاد جسمانی که اجسام پس از انعدام دوباره اعاده میشوند مضرّ به قول ما نیست. گرچه در اینجا راجع به این مطلب توضیحی نمیدهد ولی ارجاع میکند به باب «معاد» که در آنجا ثابت کرده است که امتناع اعاده معدوم با اعتقاد به معاد جسمانی منافاتی ندارد.

پس مقصود از «اعاده معدوم» اعاده عین شخص معدوم شده است [1]. البتّه ما گاهی در تعبیرات خود شبیه یک شیء را عین خود آن شیء فرض میکنیم و یا به جای شخص، «نوع» را در نظر میگیریم. مثلًا در بعضی از موارد از لحاظ آنکه غرض انسان، قائم به «نوع» چیزی است نه به «شخص» آن، نوع آن چیز را به جای شخص در نظر میگیرد، مانند اینکه انسان به پول علاقهمند است، ولی به یک واحد معین و

جواب این شبهه را از آنجا باید مطالبه کرد.