نظر گرفته و با بیست و پنج سال قبل از آن مقایسه کنیم میبینیم از سنّ بیست و پنج سالگی تا سنّ پنجاه سالگی یک وجود است که ادامه و استمرار داشته است و این وجودی که ادامه و استمرار یافته تا به سنّ پنجاه سالگی رسیده با وجودی که در سنّ بیست و پنج سالگی بوده، یکی است، زیرا همان «من» که در سنّ بیست و پنج سالگی بوده هم اکنون نیز وجود دارد و همان «من» است که ادامه یافته تا به سنّ پنجاه سالگی رسیده و پس از آن نیز تا به هنگام پیری ادامه خواهد یافت. اکنون اگر فرض کنیم که انسانی واقعا نیست و نابود شود و برای مرتبه دوم عین همان شخص، پس از مدّت زمانی اعاده شود به طوری که فقط زمان، بین آندو فاصله شده باشد، در اینجا اعاده معدوم انجام گرفته است.

چنین به نظر میرسد که این مبحث اوّلین بار در بین فلاسفه اسلامی مطرح شده است و شاید برای اوّلین بار متکلّمین به مناسبت یک اصل از اصول دین یعنی اصل «معاد» آن را طرح کرده باشند.

متکلّمین در ضمن مباحث وجود و عدم به مناسبت عقیده به معاد این سؤال را مطرح کردهاند که آیا ممکن است یک شیء پس از آنکه معدوم شد عینا همان شیء، یعنی همان شخص و همان واحد، موجود گردد یا نه؟ برخی از متکلّمین- که البتّه تحقیقی نداشتهاند- پنداشتهاند که موضوع حشر و قیامت و مسأله معاد همان اعاده معدومات است، به این معنی که اشیاء و یا حدّاقل انسانها یک بار معدوم میشوند و بار دیگر خداوند متعال آنها را باز میگرداند؛ و از طرف دیگر چون موضوع حشر و قیامت از ضروریات دین و مذهب است لذا معتقد شدهاند که جواز اعاده معدوم و بلکه وقوع و تححّق آن از ضروریات دین و مذهب است. ولی محقّقین از متکلّمین و قاطبه فلاسفه اعاده معدوم را امری محال و موضوع حشر و قیامت را بیگانه از این مسأله دانستهاند و چنانکه میدانیم در آثار مقدّس دینی و مذهبی نیز تعبیراتی که از «حشر» شده است هیچکدام حتّی اشعاری به اعاده معدوم ندارد. همه آن تعبیرات اشعار یا تصریح دارد به اینکه نشئه دیگری موجود است که حکم دنباله این نشئه را دارد و این نشئه، «اولی» و آن دیگری «عقبی» است؛ این، «دنیا» و آن دیگری «حشر و نشر و قیامت» است.

متکلّمین در اینجا مرتکب دو اشتباه بزرگ شدهاند: یک اشتباه شرعی و دینی که موضوع حشر و قیامت را اعاده معدوم دانستهاند و یک اشتباه عقلی و فلسفی که اعاده معدوم را جایز دانستهاند؛ و از اشتباه اوّل، «صغری» و از اشتباه دوم «کبری» و از