باید از قسمت دوم صرف نظر کنیم.

مسأله دوم : عدم علّیت بین اعدام

گاهی در تعبیرات گفته میشود: علّت عدم فلان چیز، عدم فلان چیز دیگر است، مانند اینکه میگوییم: «علّت خوب نبودن محصول، نیامدن باران است» یا: «علّت یاد نگرفتن درس، نداشتن فرصت مطالعه است»؛ و گاهی گفته میشود: وجود فلان چیز، علّت عدم فلان چیز دیگر است، و یا: عدم فلان چیز علّت وجود فلان چیز دیگر است.

خلاصه اینکه گاهی عدمی را علّت عدمی و گاه وجودی را علّت عدمی و گاه هم عدمی را علّت وجودی میشناسیم. اکنون این سؤال مطرح میشود که چگونه ممکن است عدم- که لا شیء محض است- علّت یا معلول و به عبارت دیگر اثر یا منشأ اثر واقع شود؟

پاسخ این سؤال نیز از مطالب گذشته آشکار میگردد که واقعا و بالذات، «عدم» علّت یا معلول واقع نمیشود و هر چند ذهن ما چنین اعتبار میکند که فلان عدم در خارج، علّت یا معلول فلان وجود یا فلان عدم واقع شده است (یعنی «خارج» را ظرف علّیت عدم یا معلولیت آن اعتبار میکنیم) ولی حقیقت این است که اوّلا و بالذات حکم ما این است که «وجود، علّت وجود واقع نشده است» یعنی رفع میکنیم علّیت وجودی را از برای وجودی در خارج، به طوری که قید «در خارج» قید منفی است نه قید نفی. آنگاه مسامحتا برای عدم، خارجیت و نفس الامریت اعتبار نموده و با یک مسامحه دیگر، عدمی را علّت عدم دیگر اعتبار میکنیم و این جز تسامح و تقریب چیز دیگری نیست.

اکنون ممکن است این سؤال مطرح شود که این توجیه در مورد علّیت عدم برای عدم صحیح است اما علّیت «وجود» را برای «عدم» و یا علّیت «عدم» را برای «وجود» چگونه میتوان توجیه کرد؟

امّا در موردی که عدمی را علّت وجودی میشناسیم و مثلًا میگوییم: «چون ماشین آتش نشانی نیامد خانه به کلّی سوخت» پاسخ آن است که در اینجا ما عدم