آمدن را علّت سوختن همه این خانه به شمار آوردهایم و حال آنکه در واقع و نفس الامر چنین نیست که عدم آمدن، عامل سوخته شدن باشد. عامل سوخته شدن از یک طرف، آن مواد قابل احتراق است و از طرف دیگر روشن شدن آتش به واسطه جرقّه زغال یا اتّصال برق یا باقیمانده چوب کبریت روشن شده و یا باقیمانده سیگار روشن است. امّا عوامل این جهان که البتّه همه آنها عوامل وجودی هستند با یکدیگر تزاحم نموده در یکدیگر اثر متقابل میکنند و از یکدیگر منفعل میشوند و نتیجه این تأثیرات متقابل، تغییر مجرا و مسیر حرکت میباشد و «انعدام» به صورت یک پدیده و حادثه هیچگاه محقّق نمیگردد. انعدام عبارت است از «پذیرش یک شیء، عدم خود را» و در فلسفه محقّق شده است که همه انعدامها نسبی است و انعدام حقیقی به این معنی که واقعا موجودی عدم خود را بپذیرد محال است [1]. به هر حال عوامل وجودی در یکدیگر تأثیر متقابل میکنند و در نتیجه این تأثیر و تأثّر، مسیر حرکات اشیاء تغییر میکند و به واسطه این تغییر مسیر، آن اثر و معلولی که در حقیقت، پایان یک حرکتی بود تحقّق نمیپذیرد در صورتی که اگر این تأثیر و تأثر واقع نشده بود، نتیجه و اثر خود به خود حاصل میشد. در این گونه موارد، اثر نتیجه همان عوامل موجود است (نه عوامل معدوم) ولی چون ما نظر میافکنیم به یک سلسله عوامل دیگر که آن عوامل میتوانستهاند در این عوامل مفروض تأثیر بگذارند و مجرای اینها را تغییر دهند و آن عوامل محقّق نشدهاند و در نتیجه عوامل دسته اوّل اثر خود را نموده است لذا مجازا میگوییم: نبودن عوامل دسته دوم، علّت وجود اثر مفروض است و حال آنکه در واقع اثر مفروض نتیجه مستقیم عوامل دسته اوّل است.

بر همین قیاس است آنجا که میگوییم: فلان امر وجودی، علّت فلان امر عدمی است. در اینجا ما عوامل دسته دوم را علّت عدم معلول فرض میکنیم و حال آنکه معلول نتیجه مستقیم عدم عوامل دسته اوّل است و عدم عوامل دسته اوّل نیز چیزی جز تغییر مجرا و مسیر یک سلسله عوامل نیست.

به هر حال در باب علّیت و معلولیت اعدام همیشه یک «مجاز حقیقت نما» دخالت دارد و این است معنی آن شعر که میگوید: