سؤال دوم اینکه تمایز وجودات در چیست؟ آیا تمایز وجودات از یکدیگر در خارج است یا در ذهن؟ و آیا وجودات به واسطه اضافه شدن قیود از یکدیگر متمایز میشوند؟ یعنی آیا تمایز وجودات هم مانند تمایز اعدام، ذهنی است یا نه، اینطور نیست؟ و اگر اینطور نیست پس چگونه است؟

سؤال سوم این است که این شعر: «لا میز فی الاعدام من حیث العدم- و هو لها اذا بوهم ترتسم» در حقیقت دو قسمت را بیان میکند:

یکی اینکه اعدام از آن جهت که اعدام هستند تمایزی در بین آنها نیست، و دیگر اینکه تمایز اعدام از یکدیگر در ذهن است. اکنون آیا این دو صفت که در این دو قسمت بیان شده است هر دو از اختصاصات عدم است و یا اینکه یکی از این دو صفت (اوّلی یا دومی) از اختصاصات عدم است و یا اینکه مجموع این دو صفت با هم از اختصاصات عدم است و این عدم است که این هر دو خاصیت را با هم دارد و غیر عدم یعنی ماهیت و وجود از این دو خاصیت توأما بهرهمند نیستند؟

اکنون به پاسخ این سؤالات میپردازیم.

پاسخ سؤال اوّل

اینکه گفته شد که «ما اعدام را در خارج، از یکدیگر متمایز میکنیم» سخن درستی است، زیرا ذهن ما «عدم» را یک صفت خارجی اشیاء اعتبار میکند. مثلًا آنجا که میگوییم «زید معدوم است» ظرف این عدم را (و یا ظرف این نسبت را) خارج اعتبار میکنیم؛ یعنی میگوییم این شیء در ظرف خارج معدوم است. اینجاست که مشکل بزرگی در میان فلاسفه قدیم و جدید بروز کرده است دایر بر اینکه چگونه خارج، ظرف عدم واقع میشود؟ آیا واقعا عدم موجود است؟ چنین چیزی که تناقض است.

قدمای فلاسفه اسلامی که طرز فکرشان بر حسب معمول، اصالت ماهوی است این معمّا را این گونه حل کردهاند که امور بر دو گونهاند:

1. بعضی از امور، «خارج» ظرف وجود یا ظرف عدم آنهاست.

2. بعضی از امور مثل «وجود» و «عدم» (و بلکه جمیع معقولات ثانیه فلسفی به معنی اخصّ)، «خارج» ظرف خود آنهاست.