است و بس و در خارج بین وجود و ماهیت، مساوقت و عینیت است و ماهیت از وجود انفکاکی ندارد. پس قول به اینکه «ماهیت منفک از وجود، عینیت و ثبوت و تقرّری دارد و احکامی بر آن مترتّب است» [1] درست نیست.

ولی برخی از متکلّمین معتزلی به سبب دچار شدن به بعضی از اشکالاتی که آنها را در بن بست قرار داده است قائل شدهاند به اینکه بین وجود و ثبوت و نیز بین عدم و منفی فرق است و لذا معتقد شدهاند به اینکه معدومات بر دو قسم است: معدوماتی که یک نوع تقرّر و ثبوتی در عین معدومیت دارند و معدوماتی که هیچ گونه ثبوت و تقرّری ندارند. به عقیده آنان ممکنات معدومه از قسم اوّل و ممتنعات از قسم دوماند.

متکلّمین میگویند وقتی که ما میگوییم «چیزی موجود نیست» دو صورت پیدا میکند:

1. چیزی هست و موجود نیست.

2. چیزی نیست که موجود نیست.

و لذا معتقدند که فرق است بین اینکه بگوییم «زید موجود است» و یا «زید ثابت است» و نیز فرق است بین اینکه بگوییم «زید معدوم است» و یا «زید منفی است». «ثبوت» مترادف «وجود» نیست، بلکه ثبوت اعمّ از وجود، و ثابت اعمّ از موجود است؛ یعنی اشیائی که ثابتاند یا موجودند یا معدوم. مثلًا زیدی که الآن در کوچه و خیابان راه میرود هم موجود است و هم ثابت، و نه منفی است و نه معدوم، امّا شریک الباری که یک امر محال است هم منفی است و هم معدوم، زیرا نه ثابت است و نه موجود، امّا انسان دو سر که امری است ممکن و غیر محال، معدوم است ولی منفی نیست. بنابراین به عقیده متکلّمین:

1. هر ماهیتی که ممتنع است نه ثابت است و نه موجود، بلکه هم منفی است و هم معدوم.

2. هر ماهیتی که ممکن است و موجود است ثابت هم هست. پس اشیاء موجود، هم موجودند و هم ثابت و قهراً نه معدوماند و نه منفی.

3. هر ماهیتی که ممکن است ولی موجود نیست مسلّما ثابت است. پس چنین