مورد قبول متأخران واقع نشده است.

مسائل تکمیل شده

مسأله امتناع تسلسل، تجرد نفس، اثبات واجب، توحید واجب، امتناع صدور کثیر از واحد، اتحاد عاقل و معقول، جوهریت صور نوعیه از این ردیف مسائلند.

البته آنچه در این گونه مسائل قابل توجه است ارزش برهانهایی است که اضافه شده است. گاه براهینی که اضافه شده استحکام بیشتری از برهانی که مثلًا از ارسطو یا شارحان اسکندرانی او مأثور است ندارد، و احیاناً استحکام بیشتری دارد.

متأخران درباره امتناع تسلسل، ده برهان اقامه میکنند. تنها یکی از این براهین است که از ارسطو رسیده است و آن برهان «وسط و طرف» است. فارابی و ابن سینا و دیگران این برهان را معتبر شناختهاند. بوعلی این برهان را به صورت کاملتر و جامعتری طرح کرده است. صدرالمتألهین پس از اینکه این برهان را با تقریر بوعلی نقل میکند آن را «اسدّ البراهین» میخواند. ولی براهین زیاد دیگری بر امتناع تسلسل اقامه شده است که به عقیده ما دست کمی از برهان «وسط و طرف» ندارد مثل برهان «اسدّ و اخصر» فارابی و برهان خواجه نصیر الدین طوسی که از راه «الشیء مالم یجب لم یوجد» وارد شده است. گمان میکنم صدرالمتألهین از اینکه برهان خواجه را در باب امتناع تسلسل ذکر کند غفلت ورزیده است، ولی در اول «الهیات بالمعنی الاخص» آن را آورده است. براهین دیگری نیز از طرف میرداماد و غیره اقامه شده است مثل برهان ترتّب، برهان حیثیات، برهان تضایف، برهان تطبیق.

تا آنجا که این بنده مطالعه دارد همه این براهین بعد از ابن سینا اقامه شده است.

در مسأله اثبات واجب، برهانی که از قدمای ما قبل دوره اسلامی مأثور است، همان برهان «محرک اول» است که ارزش زیادی ندارد. براهین فراوان و نیرومندی از طرف مسلمین بر این مدعای عظیم اقامه شده است. ابن سینا برهانی از راه وجوب و امکان اقامه کرده است و سخت بدان مبتهج است و نام آن را «برهان صدّیقین» نهاده است، ولی صدرالمتألهین برهان دیگری مبتنی بر اصول فلسفی خود اقامه کرده است که بر برهان بوعلی مزیت دارد و مدعی است که این برهان شایسته است که به نام «برهان صدّیقین» خوانده شود.

در باب توحید واجب نیز مسلمین براهین زیادی اقامه کردهاند. بوعلی