بالخصوص در شفا و اشارات چندین برهان اقامه میکند. دیگران نیز براهین دیگری اقامه کردهاند. صدرالمتألهین برهانی که مبتنی بر اصول خاص خودش است و همردیف برهان صدیقین است اقامه مینماید.

در باب تجرد نفس از ارسطو چیزی نرسیده است. اساساً از نظر تاریخ فلسفه معلوم نیست که ارسطو قائل به تجرد نفس و بقای آن بوده است یا نه؟ دو شارح بزرگ اسکندرانی ارسطو، اسکندر افریدوسی و ثامسطیوس، دو عقیده مختلف در این زمینه داشتهاند [1]. مسلمین در اثبات تجرد نفس اهتمام زیاد به خرج دادهاند. صدرالمتألهین در شرح هدایه میگوید: «هر کس بخواهد براهین تجرد نفس را مطالعه کند به کتب بوعلی و شیخ اشراق مراجعه نماید». بوعلی رسالهای خاص در این باب دارد به نام الحجج العشر. خود صدرا در جلد چهارم اسفار یازده برهان اقامه میکند.

نگارنده در گذشته مجموع براهینی را که صدرالمتألهین در کتب مختلف خود از اسفار و شواهد الربوبیة و مبدأ و معاد و غیره آورده است برآورد کرد، پس از حذف مکررات چهارده برهان بود. البته ارزش این برهانها یکسان نیست، برخی از آنها چیزی شبیه مؤید است نه برهان واقعی.

تغییر محتوا

یک سلسله مسائل است که قدمت دارد ولی خالی از نوعی ابهام نبوده است. این مسائل تدریجاً تشخص یافته و از ابهام خارج شده است و در حقیقت هر چند نام و عنوان همان است که بوده است ولی محتوا تغییر کرده و دگرگون شده است. صورت تغییر یافته مسأله در فلسفه اسلامی طوری است که به فرض به طرح کننده اولی و اصلی مسأله عرضه شود، مصداق «گر تو ببینی نشناسیش باز» است. به عقیده ما «مُثُل افلاطونی» از این قبیل است. افلاطون نظریه خاصی دارد که به نام «مثل افلاطونی» معروف است. ارسطو منکر آن است و در دوره اسلامی بوعلی سینا سخت بدان میتازد و برعکس، شیخ اشراق آن را تأیید و اثبات مینماید. میرداماد با اینکه مشّائی مسلک است طرفدار آن است و صدرالمتألهین سخت از آن دفاع میکند و بوعلی را مورد حمله قرار میدهد.