معقولات ثانیه فلسفی با قضایای خارجیه و قضایای ذهنیه و قضایای حقیقیه.

امّا در مورد مطلب اوّل باید گفت تعریف «معقول اوّلی» همان است که قبلًا بیان شد، خواه آنکه مصداق آن، حقیقت خارجی باشد مثل انسان و حیوان و شجر و یا حقیقت نفسانی باشد مثل لذّت و درد و محبّت و کراهت؛ و امّا «معقول ثانی فلسفی» آن است که صفت و حکم موجود خارجی باشد بما هو خارجی، و خودش موجود خاصّی از موجودات نباشد مثل وجود و عدم و وجوب و امکان و امتناع و غیره؛ و امّا «معقول ثانی منطقی» آن است که- مثل معقول ثانی فلسفی- صورت موجود خاصّی از موجودات خارجی یا نفسانی این جهان نیست، بلکه صفت خاصّی است از صفات موجودات، لکن صفت وجود ذهنی بما هو ذهنی (با صفات موجودات نفسانی اشتباه نشود). پس معقولات ثانیه منطقی با معقولات ثانیه فلسفی در این جهت مشترکند که صور و ماهیات موجودات خاصّی نیستند و ذهن آنها را به عنوان حالت ماهیات درک میکند و فرقشان این است که معقولات ثانیه فلسفی حالت ماهیاتاند بماهی خارجیه و اینها حالت ماهیاتاند بماهی ذهنیه؛ و از اینجا میتوان حدس زد که معقولات ثانیه فلسفی را باید اختصاص دهیم به غیر معقولات ثانیه منطقی؛ یعنی ما طبق مشرب خودمان نمیتوانیم برای معقولات ثانیه فلسفی تعریف جامعی بکنیم که شامل معقولات ثانیه منطقی هم بشود- همچنانکه قوم طبق مشرب خودشان کردهاند- مگر اینکه تعریف را به شکل سلبی درآورده و بگوییم آنچه معقول اوّلی نیست معقول ثانی فلسفی است، و فیه ما لا یخفی.

بعد از آنکه ما میبینیم ما سوای معقولات اوّلیه دو دسته متمایز را تشکیل میدهند و یک دسته، حالات موجودات خارجیه بماهی خارجیه است و یک دسته دیگر حالات موجودات ذهنیه بماهی ذهنیه است، چارهای نداریم از اینکه هر دستهای را جداگانه تعریف کرده و برای هر دسته اصطلاح خاصّی داشته باشیم و بهترین اصطلاحات همان اصطلاح منطقی و فلسفی است کما لا یخفی.

و ظاهر این است که قدما هم که احیانا به معانی منطقی و گاهی به معانی فلسفی، «معقول ثانی» اطلاق کردهاند دو اصطلاح متباین که در قبال هر یک از آنها «معقول اوّلی» یک معنای خاص پیدا کند نداشتهاند، بلکه آنان هر چند تفصیلا بیان نکردهاند امّا شباهت و وجه اشتراکی بین این دو دسته درک میکردهاند و آن اینکه هیچیک از این دو دسته معقولات، از سنخ ماهیات و صور اوّلیه نیستند بلکه احکام صور اوّلیهاند