این است که میگوییم ظرف اتصاف، خارج و ظرف عروض، ذهن است.

4. ظرف عروض عارض بر معروض، خارج و ظرف اتّصاف معروض به عارض، ذهن است.

از این چهار قسم، قسم چهارم فقط فرض محض است و محال و غیر ممکن است. از سه قسم باقیمانده، قسم اوّل را «معقولات اوّلیه»، قسم دوم را «معقولات ثانیه منطقی» و قسم سوم را «معقولات ثانیه فلسفی» مینامند [1].

این بود خلاصه بیانی که متأخّرین در مورد «معقولات ثانیه» دارند و چنین به نظر میرسد که این بیان- که در منظومه سبزواری هست- در میان متأخّرین پیدا شده باشد و شاید هم از اختصاصات حکیم سبزواری باشد. تاکنون ما این بیان را در کلمات سایر حکما و خصوصا حکمای بزرگ مانند ابن سینا و صدرالمتألّهین ندیدهایم، فقط در یکی از فصول اسفار [2] جملهای هست که این مطلب از آن استشمام میشود و شاید همین جمله منشأ بیان متأخّرین شده باشد. امّا به هر حال این نظریه، مخدوش و ایرادات متعدّدی بر آن وارد است که به ذکر آن میپردازیم:

ایرادات وارد بر این نظریه

1. اوّلین ایرادی که بر بیان حاجی وارد است این است که مقسم همه این اقسام را «عارض» و یا «محمول» قرار داده است؛ یعنی هر وقت عارضی بر معروضی و یا محمولی بر موضوعی حمل شود آن وقت آن عارض یا معقول اوّلی است یا معقول ثانی فلسفی و یا معقول ثانی منطقی. چه لزومی دارد که ما مقسم معقولات اوّلیه و