از سفیدی یا گرمی یا تلخی در ذهن ما موجود است عین همان صورت جزئی است که در خیال موجود بوده، و آنچه در خیال موجود است عین همان چیزی است که در حاسّه موجود بوده، و آنچه در حاسّه موجود است عین همان چیزی است که در خارج موجود بوده است.

این نوع معقولات همانها هستند که ما میتوانیم با یک اشاره حسّی یا غیر حسّی (عقلی) آنها را از سایر امور متمایز کنیم و مثلًا بگوییم «انسان» یا «سیاهی» یا «سفیدی» که مقصود، این دسته بالخصوص از موجودات (مثلًا انسانها) است در مقابل سایر موجودات. چنین معقولاتی را «معقولات اوّلیه» مینامیم. پس هرگاه در ذهن خود یک صورت مستقیم از یک عدّه از موجودات داشته باشیم- به ترتیبی که گفته شد- آن صورت کلّی را «معقول اوّلی» مینامیم.

تمام ماهیاتی که در ذهن ما وجود دارد همه از این دستهاند. ماهیت- یعنی آن چیزی که صلاحیت دارد در جواب «ماهو؟» واقع شود- معقول اوّلی است. هر معنایی که بشود با اشاره حسّی یا عقلی به شیء یا اشیائی، آن را بر آن شیء یا اشیاء حمل کرده و آنها را با آن معنا تبیین کرد و مثلًا گفت که «این شیء الف است» و «این شیء ب است» و «این فلان است و آن فلان»، «معقول اوّلی» نام دارد. معقولات اوّلیه مناط تمایز و افتراق و تذوّتهای مختلف اشیاء و مبین تعینهای جدا جدای آنهاست.

امّا برخی دیگر از معقولات و مفاهیم ذهنی ما اینطور نیستند و این احکام را ندارند؛ یعنی صورت مستقیم اشیاء خارجی و مناط تعینات اشیاء و تذوّتهای مختلف آنها نیستند. این مفاهیم اگر به شیء یا اشیائی که با اشاره حسّی یا عقلی به آنها اشاره میکنیم حمل بشوند مبین ذات و حقیقت آنها نیستند بلکه صرفا بیان حالت و حکم اشیاء هستند، آن هم حکم و حالتی که خودش هم در ذات خود و فی نفسه تعینی خاص از تعینات و موجودی خاص از موجودات نیست. این مفاهیم صلاحیت اینکه جواب «ما هو؟» نسبت به شیء یا اشیائی واقع شوند ندارند و به عبارت دیگر وجود فی نفسه به معنای ذاتی که دارای وجود خاص بوده باشد ندارند مانند وجود، عدم، وحدت، کثرت، وجوب، امکان و امثال اینها. این معقولات را «معقولات ثانیه» مینامند.

مقولات دهگانه (یا بیشتر یا کمتر بر حسب اختلاف نظری که در این مسأله وجود دارد) که شامل همه اجناس و انواع میباشند، از معقولات اوّلیه هستند و در حقیقت دسته بندی معروف در باب مقولات، دسته بندی معقولات اوّلیه است؛ یعنی معقولات