4. مسائلی که حتی نام و عنوانش تازه و بی سابقه است و در دورههای قبل از اسلام به هیچ شکل مطرح نبوده است و منحصراً در جهان اسلام طرح شده است.

آنچه تا اینجا گفتیم مربوط است به «مسائل» فلسفه و در حقیقت به موادی که فلسفه از آنها تشکیل میشود. علاوه بر تغییر مواد، یک سلسله تغییرات در شکل و صورت و نظم مطالب صورت گرفته است. اگر مابعدالطبیعه ارسطو را- که ترجمهاش در دست است- در نظر بگیریم و با کتب متأخرین فلاسفه اسلامی از نظر نظم و تربیت مطالب مقایسه کنیم شباهت کمی میان آنها میبینیم.

علاوه بر اینها، برخی مسائل در دورههای قبل جزء منطق یا طبیعیات شمرده شده و در منطق یا طبیعیات از آنها یاد میشده است اما در دوره اسلامی تدریجاً جا عوض کرده و در ردیف مسائل فلسفه اولی قرار گرفته است از آن رو که آنها را در قلمرو فلسفه اولی دانستهاند یعنی از احکام و عوارض «موجود بما هو موجود» دانستهاند نه از معقولات ثانیه منطقی و نه از عوارض جسم طبیعی.

مثلًا «مقولات» را ارسطو در منطق آورده است. ابن سینا نیز به تبع ارسطو مقولات را در «منطق شفا» و «منطق نجات» آورده است. اما تدریجاً فلاسفه مقولات را جزء فلسفه اولی دانستهاند و در ردیف مسائل فلسفی قرار دادهاند.

همچنین مباحث «حرکت» را ارسطو و ابن سینا در طبیعیات آوردهاند به حکم اینکه حرکت از عوارض جسم طبیعی است، ولی صدرالمتألهین به حکم اینکه حرکت را منحصر به عوارض جسم نمیداند و به حرکت جوهریه نیز قائل است و علیهذا حرکت حقیقتی است که میتواند «مقوّم» وجود جسم باشد [نتیجه گرفت که] حرکت صرفاً از عوارض جسم نیست تا در قلمرو طبیعیات قرار گیرد. صدرالمتألهین ثابت کرد که حرکت از اقسام اولیه «موجود بما هو موجود» است نه از اقسام ثانویه آن؛ یعنی انقسام موجود به متغیر و ثابت از قبیل انقسام موجود به واجب و ممکن و به حادث و قدیم است، نه از قبیل انقسام موجود به سفید و سیاه و یا به ریز و درشت و امثال اینها.

علیهذا تحقیق درباره حرکت باید در فلسفه اولی صورت گیرد نه در طبیعیات؛ از این رو مباحث حرکت را ضمن مباحث امور عامّه اسفار ذکر کرد.

مباحث «نفس» نیز در فلسفه ارسطو و فلسفه ابن سینا جزء طبیعیات است. ولی نظر به اینکه- چنانکه بوعلی در اوایل «الهیات شفا» و صدرالمتألهین در تعلیقات بر «الهیات شفا» ثابت کردهاند- برخی مسائل دو وجهه دارد، از یک وجهه داخل در طبیعیات است و از وجهه دیگر جزء فلسفه اولی، صدرالمتألهین به اعتبار وجهه دوم،