نگارنده در چند سال پیش به فکر افتاد مسأله «وجود ذهنی» را از نظر سیر تاریخی مورد بررسی قرار دهد. به نکات زیادی در این زمینه برخورد و شاید توفیق یابد که روزی آنها را منتشر نماید. از جمله نکاتی که بدان برخورد این است که برداشت شرح منظومه از نظر ارائه سیر تاریخی این مسأله برداشت صحیحی نیست.

وقتی که آن را با برداشت اسفار مقایسه کرد، نقلهای اسفار را و برداشتهای آن را از نظر ارائه مسیر تاریخی مسأله بسی متقنتر یافت. علت اساسی این است که مرحوم حاجی کتاب زیادی در دسترس نداشته است بر خلاف صدرالمتألهین که کتب زیادی در اختیار داشته است.

مسائل فلسفی اسلامی تا آنجا که نگارنده از نظر سیر تاریخی آنها را مطالعه کرده است چهار دستهاند:

1. مسائلی که تقریباً به همان صورت اولی که ترجمه شده باقی مانده و چهره و قیافه اولیه خود را حفظ کرده، تصرف و تغییر و تکمیلی در آنها صورت نگرفته است.

2. مسائلی که فلاسفه اسلامی آنها را تکمیل کردهاند، اما تکمیل به این صورت بوده که پایههای آنها را محکمتر و آنها را مستدلتر کردهاند به اینکه شکل برهان مسأله را تغییر دادهاند و یا براهین دیگری اضافه نمودهاند.

تکثیر براهین در فلسفه، بر خلاف ریاضیات، ارزش فراوان دارد. در ریاضیات، مثلًا هندسه، تکثیر برهان نوعی تفنن فکری محسوب میشود، مثل کاری که گفته میشود خواجه نصیر الدین طوسی و دیگران در شرح تحریر اقلیدس کردهاند که یک مسأله را از راههای مختلف اثبات کردهاند.

بساطت و سادگی مفاهیم ریاضی طوری است که اذهان با یک برهان قانع میگردند. اما فلسفه چنین نیست. راههای فلسفی از قبیل گردنههای صعب العبور است؛ برای بعضی اذهان عبور از برخی راهها سادهتر است تا راههای دیگر. از این رو تکثیر براهین در فلسفه ارزش بسیار دارد.

3. مسائلی که گرچه نام و عنوان آنها همان است که در قدیم بوده است اما محتوا به کلی تغییر کرده و چیز دیگر شده است؛ آنچه با آن نام در دوره اسلامی اثبات و تأیید میشود غیر آن چیزی است که در قدیم به این نام خوانده میشده است.