معقولیت نیز عینا همان مرتبه عاقلیت است، چیزی که هست این است که علّیت و امثال آن به معنی «از قوّه به فعل رسیدن» و «از نقص به کمال رفتن» نیست بلکه به این معنی است که مفیض کمال، واجد کمال است و یا به عبارت دیگر علّیت عبارت از فعالیت است، و البته هر چیزی که در مرتبه فعل واجد کمالی باشد به طریق اولی در مرتبه ذات نیز واجد آن کمال است. پس ما میتوانیم علاوه بر علّیت و قادریت و مریدیتی که در مرتبه فعل هست علّیت و قادریت و مریدیتی نیز در مرتبه ذات قائل شویم که آن علّیت مضایف با معلولیت نیست.

پس علّیتی که مضایف با معلولیت است همرتبه و هم عنان معلولیت است اما علیت به آن معنایی که مضایف با معلولیت نیست، در مرتبهای وراء مرتبه معلولیت قرار دارد. اما در باب عاقل و معقول، عاقلیت یک عاقل به معنی «از قوّه به فعل رسیدن» و «از نقص به کمال رفتن» است و لااقل منافاتی با این جهت ندارد. به همین سبب است که نمیتوان برای عاقلیت، مرتبهای ماوراء مرتبه معقولیت قائل شد. آری، در مواردی که صورت ادراکی با انشاء و فعّالیت نفس پیدا میشود میتوان برای مدرک یک مرتبه دیگر وراء مرتبه مدرک قائل شد، و اساساً میتوان به دو نوع اتّحاد عاقل و معقول (یا اتّحاد مدرک و مدرک) قائل شد: یکی به نحو وحدت در کثرت که عبارت است از اتّحاد مدرک با مدرک در مرتبه وجود خاصّ مدرک، و دیگر به نحو کثرت در وحدت که عبارت است از وجود مدرکات در مرتبه وجود خاصّ مدرک، در مرتبهای که ادراک به نحو انشاء و ابداع تحقّق یابد [1].

2. در اتحاد عاقل و معقول در صورتی که عاقل غیر ذات خود را تعقل کند اشکالی وجود دارد که همان اشکال معروف شیخ است.

پاسخ این اشکال این است که یک حقیقت واحد بسیط میتواند مجمع عناوین متعدّده بوده و ماهیات مختلفه بر او صادق باشد.

3. اشکالی هم بر برهان آخوند وارد است و آن اینکه فرضا ما برهان ایشان را در باب «اتّحاد عاقل و معقول» بپذیریم منتهای مطلب این است که ثابت میشود که