معقول (اعمّ از آنکه نسبت به نفس، عرض باشد یا صورت) در مرتبه ذات خود عاقل است و معقول، و محال است که خودش مشعوربه خودش نبوده و مشعوربه بالذات غیر بوده باشد. اما این مقدار کافی نیست، زیرا اتحاد عاقل و معقول را فقط به این معنی ثابت میکند که صورت معقوله در مرتبه ذات خود، عاقل و معقولی بر او صادق است ولی این مطلب را ثابت نمیکند که صورت معقوله با جوهر نفس متّحد است و معنای او بر جوهر نفس صدق ذاتی دارد، هر چند میتوان گفت که اگر مقصود از نفس و عقل، مطلق شیء شاعر به ذات خود باشد خود این یک مرتبه از مراتب نفس است ولی اگر مقصود از نفس، جوهر عاقل باشد مدّعا اثبات نشده است، زیرا این مطلب با عرضیت صورت معقوله نیز سازگار است.

پس خلاصه اشکال این است که منتهای مطلبی که با برهان صدرالمتألّهین ثابت میشود این است که معقول بما هو معقول در همان مرتبه عاقل هم هست، اما بدین وسیله ما اثبات وحدت نفس و معقول را نکردهایم بلکه نفی عاقلیت نفس را کردهایم؛ و به عبارت دیگر یک وقت هست که ما نفس را عاقل میدانیم و اتحاد نفس را با معقول اثبات میکنیم و یک وقت هست که ما برهان اقامه میکنیم بر اینکه معقول در مرتبه ذات خود، عاقل است نه در مرتبه خارج از ذات. آن وقت این اشکال باقی میماند که ممکن است این از آن جهت باشد که نفس یک نوع اتحادی با معقول پیدا کرده و نسبت نفس به معقول مانند نسبت محلّ به حالّ و حتّی نسبت علّت به معلول نیست، و ممکن است از آن جهت باشد که اساساً مرتبه ذات نفس، عاقل نیست خواه آنکه نسبت نفس را به معقول مانند نسبت محلّ به حالّ بگیریم و یا مانند نسبت علّت به معلول.

برای رفع این اشکال باید مقدّمه دیگری اضافه نمود و آن اینکه ذات نفس، یعنی آنچه به او «من» گفته میشود، عاقل صورت معقوله است.

این مطلب همان مقدّمه ششم از نه مقدّمهای است که در اوّل این فصل گفته شد و نیازی به تکرار آن نیست.

شاید لازم باشد که مطلب دیگری نیز اضافه شود و آن قبول اشتداد در جوهر صوری است و الّا صرف رابطه مادّه و صورت داشتن کافی نیست، زیرا بین اینکه ما نسبت نفس را به صورت معقوله از قبیل نسبت مادّه به صورت بدانیم و یا از قبیل نسبت موضوع به عرض بدانیم، در این جهت فرقی نیست که شأن هر دو قوّه و قبول