است و سخن ما در این است که معقول با قطع نظر از جمیع اغیار معقول است.

اکنون اگر گفته شود که پس «معقول» را به «موجود» قیاس کن؛ همان طور که بر موجودی، موجودیت با واسطه تقییدی و تعلیلی صادق است مثل ماهیت، و بر موجودی موجودیت با واسطه تعلیلی و نه تقییدی صادق است مثل موجودیت وجود ممکن، و بر موجودی موجودیت بلا واسطه مطلقا، صادق است، پس معقولیت نیز باید چنین باشد.

در پاسخ میگوییم فرق است بین ایندو: موجودیت ممکن عین اضافهاش به غیر است ولی معقولیت ممکن عین اضافهاش به غیر نیست؛ یعنی اعتبار وجود فقری عین اعتبار حیثیت تعلیلیه و عین اعتبار معلولیت است ولی اعتبار معقولیت ممکن عین اعتبار معلولیت ممکن نیست، بلکه از قبیل اعتبار جسمیت ممکن است- و این مطلب صحیح نیست که مثلًا بگوییم اعتبار جسمیت جسم موقوف به اعتبار حیثیت تعلیلیه است به دلیل اینکه اعتبار موجودیت وجود جسم موقوف به اعتبار حیثیت تعلیلیه است- و به عبارت دیگر فرض معلولیت ممکن و فرض وجود فقری ممکن عین فرض غیر و عین اعتبار حیثیت تعلیلیه است، اما بالضروره میبینیم که اعتبار معقولیت جسم و انسانیت انسان عین اعتبار غیر و عین اعتبار حیثیت تعلیلیه نیست؛ و به عبارت دیگر اعتبار معلولیت و وجود فقری عین اعتبار اضافه به غیر و اضافه اشراقی است، امّا اعتبار معقولیت اعتبار ظهور شیء لشیء است اعمّ از اینکه آن شیء خودش باشد یا غیر خودش [1].

علاوه بر همه اینها اگر فرض «عاقل» جداگانه از «معقول» دخالت داشته باشد دخالتش قطعا باید تقییدی باشد، زیرا عاقل بما هو عاقل اگر دخالت داشته باشد باید در انتزاع صفت و در اتّصاف ذات به معقولیت دخالت داشته باشد و اگر دخالتش تنها تعلیلی باشد پس منافاتی نیست بین اینکه «معقول» بالذات و بنفسه و با قطع نظر از اینکه «عاقل» واسطه در عروض واقع شود معقول باشد و بین اینکه عاقلیت و معقولیت متضایفین هستند و معقول نمیتواند بدون اعتبار عاقلیت متّصف به معقولیت گردد.

5. متضایفان متکافئان هستند قوّةً و فعلًا و قابل انفکاک از یکدیگر نیستند نه قوّةً و نه فعلًا، نه خارجاً و نه عقلًا. پس اگر فرض کنیم که معقولیت با قطع نظر از هر غیری