کالأبیض اذا قیل علی الجسم و کذلک لا ینحل فی العقل الی ماهیة هی غیر الاضافة و اضافة هی وجوده للعاقل» [1]. اگر بگوییم معقولیت اضافهای است که از نحوه وجود انتزاع میشود آنوقت نظیر عرضیت میشود- که از خارجات محمول است- و بلکه نوعی از عرضیت است، زیرا عبارت میشود از عرضیت شیء برای شیء دیگر که همان عاقل باشد.

4. به حکم اینکه معقول بالفعل معقول بما هو معقول است پس ممکن است که ما وجود معقول را فرض بکنیم و معقول، معقول باشد با فرض عدم جمیع اغیار؛ یعنی فرض غیر در معقولیت دخالت ندارد (گو اینکه در جهت دیگر دخالت داشته باشد)، زیرا اگر فرض غیر در معقولیت معقول دخالت داشته باشد لازم میآید که بدون فرض آن غیر، این شیء، معقول نباشد؛ یعنی لازم میآید که با فرض عدم غیر، معقول صفت معقولیت را نداشته باشد و حال آنکه ما در مقدّمه سوم گفتیم که معقول بذاته معقول است نه به شیء دیگر.

بر طبق این مقدّمه به حکم اینکه معقول، معقول بما هو معقول است و شیء هو المعقولیة است پس معقولیت از عین ذاتش انتزاع میشود و از این جهت نظیر جسمیت برای جسم است. پس با قطع نظر از هر چیز دیگر، از صرف وجود معقول، معقولیت انتزاع میشود سواء عقّلها شیء من الخارج أم لا، مانند جسمیت برای جسم و انسانیت برای انسان؛ و هر اضافهای از این قبیل که از حاقّ ذات و وجودش موجودی انتزاع شد طرفین اضافه هر دو باید در او صادق باشند. اکنون اشکالی که مطرح میشود این است که پس در مورد معلولیت نسبت به علّت و متحرکیت نسبت به محرّک چه میگویید؟

در پاسخ میگوییم ما این مطلب را قبول نداریم که با قطع نظر از علّت بتوان معلولیت را از معلول انتزاع کرد. بلی، معلول، معلول بما هو معلول است نه ذات ثبت له المعلولیة، ولی انتزاع یک مفهوم از یک ذات ممکن است احتیاج به حیثیت تقییدیه نداشته باشد اما به اعتبار حیثیت تعلیلیه محتاج باشد. پس معلول با قطع نظر از جمیع وسائط تقییدی و تعلیلی معلول نیست، بلکه با قطع نظر از واسطه تقییدی فقط، معلول