دو عنصر دارای وجود و اثری مستقل و مخصوص به خود بوده، ولی پس از ترکیب شخصیت دیگر به وجود میآید که دارای اثری است مستقل و مغایر با اثر هر یک از دو عنصر تشکیل دهنده.

در ترکیب حقیقی باید «تکثیر» تبدیل به «توحید» شده و از شخصیتهای متعدّد، شخصیت واحد حاصل شود و مطابق آنچه در محلّ خود به تحقیق پیوسته است این امر امکان ندارد مگر اینکه این دو عنصر حالت «مادّه» را به خود بگیرند و از نو «صورت» و فعلیتی بر آنها افاضه شود. اکنون در اینجا جای یک سؤال هست و آن اینکه این دو عنصر که به صورت «مادّه» در میآیند و «صورت» جدیدی به آنها افاضه میشود، آیا افاضه شدن این صورت جدید متوقّف است به از بین رفتن هر یک از دو صورت خاصّ آن دو عنصر، و یا آنکه مانعی ندارد که هر یک از این دو عنصر با حفظ همان صورت و فعلیتی که دارند به عنوان «مادّه» برای «صورت» جدید قرار گیرند؟ این خود مطلبی است مهم و یکی از موارد اختلاف نظریه ابن سینا و صدرالمتألّهین است و لزومی ندارد که ما در اینجا وارد این بحث بشویم.

چنانکه گفته شد ترکیب حقیقی را به دو نحو میتوان فرض کرد: اتّحادی و انضمامی. ترکیب اتّحادی تصورش آسان است، زیرا ترکیب اتّحادی عبارت است از اینکه دو جزء مجموعاً وحدتی را تشکیل دهند. اشکال در تصوّر ترکیب انضمامی است.

ترکیب انضمامی یعنی اینکه دو جزء ضمیمه یکدیگر واقع شوند. اینجاست که یک اشکال به نظر میرسد و آن اینکه اگر واقعا بین این دو جزء وحدت خارجی وجود ندارد و مجموعا یک واحد را تشکیل نمیدهند پس اساساً این ترکیب یک ترکیب اعتباری است نه حقیقی و حال آنکه محلّ کلام ترکیب حقیقی است؛ و اگر بین این دو جزء وحدت خارجی برقرار است پس ترکیب اتّحادی است و بنابراین ترکیب حقیقی انضمامی معنی ندارد.

این اشکال را میتوان به این نحو پاسخ داد که دو چیزی که با یکدیگر رابطه وجودی دارند و مجموعا یک وجود واحد را تشکیل میدهند به دو نحو قابل فرض است:

یکی اینکه إحدی المتّحدین، متحصّل الذات و مستغنی از دیگری باشد به طوری که تغییر و تبدیل دیگری مستلزم تغییر و تبدیل او نیست که این را میگوییم «ترکیب انضمامی» مانند ترکیب جوهر و عرض که یک ترکیب حقیقی انضمامی است. یکی هم اینکه هیچیک از این متّحدین، در وجود و یا لوازم وجود مستغنی از دیگری نباشد مانند