در مثالی که ذکر شد) نیست؛ یعنی وجود معقول فی نفسه عین اضافه و ارتباط این معقول است با نفس (که عاقل است). حال آیا این ارتباط شبیه ارتباط حرکت است با جسم که شدّت ارتباط تا این حدّ است که وجود حرکت عین اضافه به جسم است و یا از این هم بالاتر است و شبیه ارتباط صورت است با مادّه به قول مشّائین که علاوه بر این جهت محلّ وی تامّ التحصّل و مستغنی از وی نیست و او ملاک تحصّل محلّ خود است؟ و یا از این هم بالاتر است و نظیر ارتباط مراتب شیء واحد متّصل است؟

یعنی چنین نیست که در خارج، آن شیء قابل انحلال باشد به ذاتی که قابل است و ذاتی که مقبول است (آنطور که مشّائین در ترکیب هیولی و صورت قائلند) بلکه انحلال به «قابل» و «مقبول» نیز تحلیلی و عقلی است (آنطور که ما در باب «مادّه و صورت» قائل هستیم و صدرالمتألّهین نیز در بعضی کلمات خود قائل است). به هر حال ارتباط عاقل و معقول به کدامیک از این سه نحو است؟ جواب- همان طور که بعداً گفته خواهد شد- این است که بعضی از انحاء اتّحاد عاقل و معقول به نحو سوم است و بعضی دیگر از انحاء آن به هیچیک از این سه نحو نیست، بلکه به نحو دیگری است از قبیل اتّحاد علّت با معلول که علّت واجد معلول است هم در مرتبه ذات خود و هم در مرتبه معلول.

مقدّمه پنجم

در مواردی که ارتباط دو شیء از سنخ ارتباط جسم و مکان نیست دو قسم تشخیص داده میشود:

1. یک قسم اینکه این چیزی که به نام «محلّ» تشخیص داده میشود در ذات خود مستغنی و بی نیاز از حالّ خود بوده و به اصطلاح امری متحصّل الماهیة و النوعیة باشد و در مرتبه زائد بر ذات خود، این شیء حالّ را قبول کند که در این صورت این شیء حالّ کمال ثانوی شیء شمرده میشود. مثلًا جسم در ذات خود نوعی تامّ است، نه در ذات و نه در وجود احتیاجی به رنگ خاص و یا مکان خاص و یا نسبت و اضافه خاص- از قبیل فوقیت برای چیزی و تحتیت نسبت به چیزی- ندارد ولی در عین حال جسم همیشه دارای رنگ مخصوص و وضع و مکان و زمان و اضافات مخصوصه است.

2. یک قسم دیگر آن است که محلّ در ذات تحقّق خود به حالّ نیازمند است؛