خود در گمراه ساختن افکار از نظر ریشههای تاریخی سهم به سزایی دارد. ولی آن چیزی که موجب شده بیانات مرحوم حاجی سبزواری ارزش تاریخی خود را از دست بدهد با آنچه که درباره شیخ اشراق مصداق دارد متفاوت است. نداشتن کتابخانه و اعتماد به نقلهای دیگران، و مخصوصا میل شدید آن مرد بزرگ به توجیه و تأویل کلمات گذشتگان به محملی قابل قبول، علت اصلی این امر است.

در کلمات مرحوم حاجی غالباً بر میخوریم به اینکه به طور قاطع میگوید: در فلان مسأله اشراقیون چنین گفتهاند و مشّائین چنان. برای یک دانشجو که به او القا شده اشراقیون پیرو افلاطونند و مشائین پیرو ارسطو، تردیدی باقی نمیماند که این مسأله از زمان افلاطون و ارسطو مطرح بوده است و تا زمان ما ادامه داشته است؛ ولی وقتی که به کتب قدما مراجعه میکند میبیند اسمی از این مسأله نیست. گاهی برخی طلاب و دانشجویان سؤال میکنند که مثلًا مسأله اصالت وجود و اصالت ماهیت در کجای کتاب شفا یا کتاب نجات یا کتاب اشارات بوعلی است؟ و وقتی که میبینند در همه کتب بوعلی که رئیس المشّائین اسلامی است نه کلمه «اصالت وجود» آمده و نه کلمه «اصالت ماهیت»، تعجب میکنند که پس چگونه است که میگویند مشائین اصالت وجودی و اشراقیون اصالت ماهیتی بودهاند؛ تازه میفهمند که بسیاری از مسائل که به نام مشائین و اشراقیین در فلسفه اسلامی مطرح است، هم روح افلاطون از آن بیخبر است و هم روح ارسطو، و مسألهای که حاجی سبزواری به ضرس قاطع عموم مشائین و اشراقیین را در برابر هم قرار میدهد از مستحدثات دوره اسلامی است.

مرحوم حاجی سبزواری گاهی کار توجیه و تأویل گفتههای قدما را به جایی میرساند که حتی با منقولات خودش نیز سازگار نیست. مثلًا میگوید:

از این بین چنین استنباط میشود که فلاسفهای که حاجی آنها را به تبع شیخ اشراق «فهلویون» نامیده است، وجود را حقیقت واحد ذی مراتب میدانند. اهل فن میدانند که چنین نظریهای منحل به دو نظریه میشود: یکی اینکه آنچه حقیقت است وجود است نه ماهیت؛ دیگر اینکه وجود که حقیقت است، واحد ذی مراتب است.

اما همه میدانیم مدرک مرحوم حاجی در این سخن، شیخ اشراق است. شیخ اشراق که صاحب این عقیده است و مدعی است که در ایران باستان حکمایی وجود