3. حمل شایع صناعی که عبارت است از حکم به اتّحاد دو شیء در وجود، بر دو قسم است: بالذات و بالعرض.

حمل شایع بالذات آن است که موضوع، مصداق ذاتی محمول باشد یعنی حدّ محمول بر او صادق باشد- و به عبارت دیگر محمول از مرتبه ذات موضوع انتزاع شود- و بعلاوه آثار خاصّه محمول بر موضوع مترتب شود؛ مثل اینکه بگوییم: «زید انسان است». شک نیست که زید خارجی مصداق ذاتی انسان است یعنی حدّ انسان بر او صادق است و آثار انسان هم بر او مترتّب است. و اما حمل شایع بالعرض آن است که موضوع، مصداق بالعرض محمول است و حدّ محمول بر او صادق نیست؛ مثل اینکه میگوییم: «زید نویسنده است». زید در مرتبه ذات، نویسنده نیست بلکه با صفت نویسندگی به عنوان یک عرض اتّحاد وجودی پیدا کرده است.

4. مقولات که گفته میشود متباینات بالذاتاند به این معنی است که تمام اشیاء خارجی مصداق یکی از مقولات ده گانه است؛ یعنی هر ممکن الوجودی که در ظرف خارج تحقّق یافته در نظر بگیریم مصداق یکی از مقولات است و آن مقوله بر او به حمل شایع بالذات صادق است. به عبارت دیگر هر شیء ممکن الوجود خارجی مصداق بالذات یکی از مقولات است. هیچ شیئی وجود ندارد که داخل در هیچ مقولهای نباشد همچنانکه ممکن نیست شیئی داخل در دو مقوله باشد. معنی تباین مقولات و حصر اشیاء در مقولات جز این نیست که شیء واحد نمیتواند مصداق بالذات دو مقوله باشد و دو مقوله به حمل شایع ذاتی بر آن صدق کند، و اما اینکه یک شیء مصداق دو مقوله باشد ولی مصداق بالذات یکی و مصداق بالعرض مقوله دیگر و یا مصداق بالعرض دو مقوله باشد هیچ مانعی ندارد- مثلًا زید مصداق بالذات جوهر

خواه این اختلاف از ناحیه حمل باشد و یا از ناحیه موضوع، ارزش سخن صدرالمتألّهین محفوظ است، زیرا فرضا موضوع را مختلف بدانیم این تشخیص باریک که «با اینکه به حسب ظاهر موضوع یکی است، واقعاً موضوع یکی نیست» از برکت تحقیقات معظّم له به دست آمده است. ما در بحث «تقدیم سلب بر حیثیت» از مباحث «ماهیت» و همچنین در مبحث «اعتبارات ماهیت» در این باره بحث خواهیم کرد.