اکنون وارد ادلّه و براهینی بشویم که در این زمینه آورده شده است:

به دلیل حکم ایجابی بر معدوم

و به دلیل انتزاع ماهیت کلّی

شرح: این بیت مشتمل است بر دو دلیل از ادلّه وجود ذهنی. مقدّمتا مطلبی را لازم است توضیح بدهیم:

از قدیمترین دورههای کلام و فلسفه اسلامی نظریهای مطرح بوده است مبنی بر اینکه هنگام علم و ادراک شیء خارجی، اساساً چیزی در ذهن وجود پیدا نمیکند و صورتی نقش نمیبندد. بعداً از فخرالدین رازی نقل خواهیم کرد که مدعی بوده است علم و ادراک جز نوعی اضافه میان عالم و معلوم چیزی نیست. از این رو قهراً در میان حکما و متکلّمین در باب «علم و ادراک» دو مطلب مطمح انظار بوده است: یکی اینکه صورتی در ذهن وجود پیدا میکند، دیگر اینکه آنچه در ذهن وجود پیدا میکند از لحاظ ذات و ماهیت با آنچه در خارج وجود دارد یکی است. ادلّهای که در این زمینه اقامه شده غالباً برای اثبات مطلب اوّل بوده است هر چند بعضی یا همه آنها برای اثبات مطلب دوم هم هست. اکنون وارد تقریر دو دلیل فوق بشویم:

1. ذهن چنانکه میدانیم دو نوع حکم دارد: حکم ایجابی و حکم سلبی، و چنانکه میدانیم در احکام ایجابی خود حکم میکند به ثبوت چیزی برای چیزی [1]، مثل اینکه حکم میکند به اینکه «زید ایستاده است»؛ در اینجا حکم کرده است به ثبوت صفت ایستادن برای زید، و بدیهی است که ثبوت صفتی برای موصوفی موقوف است به وجود آن موصوف؛ یعنی ممکن نیست که صفتی از برای موصوفی وجود داشته باشد ولی خود موصوف موجود نباشد. لهذا میگویند: «ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت المثبت له».

اکنون میگوییم پارهای احکام ایجابی قطعی و صادق و مطابق واقع داریم که