جهل مرکب خواهد بود و کوچکترین ارزشی برای ادراکات نخواهد بود و به عبارت دیگر به هیچ وجه علوم و ادراکات بشری کشف واقعیات نخواهد بود، بلکه هرگز بشر توجه و التفات به خارج پیدا نمیکرد و صور علمی و ادراکی مانند سایر حالات نفسانی بود از قبیل لذّت و درد و غیره. مثلًا ما در ذهن خود صورتهایی داریم از فضا، مادّه، انرژی، حرکت، تکامل، زمان، مکان، روح، جسم، انسان، حیوان و ... و همین صورتهاست که واقعیت فضا، مادّه، انرژی، حرکت و ... را به ما مینمایاند و ارائه میدهد. اکنون میگوییم اگر آنچه ما آن را فضا یا مادّه و یا ... تصور میکنیم، به عبارت دیگر اگر آنچه به نام فضا و مادّه و ... در ذهن ما وجود دارد، در خارج وجود نداشته باشد بلکه آنچه در خارج وجود دارد ذات دیگر باشد، پس هیچ نوع انطباقی میان علم و معلوم نیست و آنچه در خارج است ممکن است چیزی باشد که هرگز به تصور ما نیامده و نخواهد آمد؛ بلکه اگر هیچ نوع انطباقی میان علم و معلوم نباشد هیچ دلیلی در کار نیست که اساساً چیزی در خارج وجود دارد. اگر واقع نمایی را از علم بگیریم تمام اندیشههای ما جهل اندر جهل و «ظُلُماتٌ بَعضُها فَوق بَعضٍ» [1] خواهد بود.

پس انکار تطابق ماهوی میان علم و معلوم، انکار واقع نمایی علم و ادراک است، و انکار واقع نمایی علم و ادراک به معنی مساوی بودن علم با جهل مرکب است، و مساوی بودن علم با جهل مرکب مساوی است با نفی و انکار و لااقل تردید در جهان خارج از ذهن. پس انکار وجود ذهنی مساوی است با سوفسطائیگری و سقوط در درّه ایدئالیسم.

حکمای اسلامی معمولًا مسأله را به این صورت طرح میکنند که: «آنچه در عالم اعیان وجود دارد عیناً در ذهن وجود پیدا میکند» و چون ابتدا به اذهان چنین متبادر میشود که مقصود این است که آنچه در خارج است، یا با همان وجود شخصی به ذهن منتقل میشود و یا اینکه وجودی مانند وجود خارجی در ذهن پدید میآید، لهذا بر اذهان سخت گران میآید؛ ولی اگر تعبیر را تغییر دهیم و بگوییم: «به عقیده این حکما هر چه در ذهن وجود دارد همان در خارج وجود دارد نه چیز دیگر مغایر با آن» وحشت اذهان رفع میشود و حال آنکه مدّعا در هر دو تعبیر یکی است؛ و این است معنی شعر بالا: