واقعیات خارجی است و پیدایش اینها در ذهن ما کشف اشیاء بیرون است.

اکنون این پرسش پیش میآید که چه رابطهای میان این صور و میان اشیاء خارجی هست که پدید آمدن اینها در ذهن عین ظهور و کشف اشیاء خارجی است. قطعاً نوعی مطابقت در کار است، این مطابقت از چه نظر است؟

مسأله «وجود ذهنی» در یونان قدیم و همچنین در دورههای اوّل فلسفه اسلامی به صورت یک مسأله مستقل و جامع الاطراف مطرح نبوده است، این مسأله در دامن فلسفه اسلامی رشد یافته و نمو کرده است. چنانکه میدانیم فلاسفه اروپا به نحو دیگری وارد بحث در واقع نمایی علم و اندیشه شده و در جستجوی ارزش معلومات برآمدهاند، ولی با همه کنجکاویهای فراوانی که در این زمینه کردهاند از نظر فلسفی به حدّ فلاسفه اسلامی باریک بینی نکردهاند و غالباً بحثها و تحقیقات آنان منتهی شده است به نفی ارزش واقع نمایی علم و از نوعی ایدئالیسم سر درآورده است [1].

به عقیده حکمای اسلامی حقیقت علم و آگاهی (نسبت به اشیاء خارج) حصول ماهیت شیء خارجی در ذهن است؛ یعنی آنگاه که به چیزی علم پیدا میکنیم ذات و ماهیت آن شیء در ذهن ما وجودی دیگر پیدا میکند. علت اینکه پس از پیدایش صورت یک شیء معین در ذهن، ما التفات به خارج پیدا میکنیم و این صورت مانند آیینهای است که خارج را ارائه میدهد و خارج را بر ما منکشف میکند، این است که صورت ذهنی ما ظهور ماهیت و ذات شیء خارجی است. علت اینکه این صورت، ظهور ماهیت خارجی است این است که واقعاً همان ماهیت در مرحله ذهن وجود دیگری پیدا کرده است؛ یعنی آنگاه که مثلًا انسان یا سنگ یا عدد یا خط و ... را تصور میکنیم واقعاً در ذهن ما انسان، سنگ، عدد، خط و ... وجود پیدا میکند ولی نحوه وجود انسان ذهنی یا سنگ ذهنی با نحوه وجود انسان و سنگ خارجی دوتاست.

در اینکه وجود ذهنی وجود علیحده و جداگانهای است غیر از وجود خارجی، شکی نیست، زیرا قطعاً و مسلماً وجود خارجی به ذهن ما منتقل نمیشود، و اگر همچنانکه وجود خارجی مغایر وجود ذهنی است ذات و ماهیت شیء خارجی نیز مغایر ذات و ماهیت شیء ذهنی باشد و ذهن با خارج نه از لحاظ وجود تطابق داشته باشد و نه از لحاظ ذات و ماهیت، پس فرقی میان علم و جهل مرکب نخواهد بود، همه علمها