به هر حال پس از آنکه در هر چیز دو حیثیت تشخیص داده شد: وجود و ماهیت، و معلوم شد که مفهوم ذهنی وجود یک مفهوم عامّ است، و معلوم شد وجود و ماهیت در ذهن مغایر یکدیگرند و در خارج متّحدند، و معلوم شد از ایندو یکی اصیل است و دیگری اعتباری (و به عبارت دیگر واقعیت خارجی، مصداق واقعی یکی و مصداق اعتباری دیگری است)، و معلوم شد که آنچه اصیل است وجود است و ماهیت اعتباری است، پس از همه اینها نوبت به این مسأله میرسد که آیا حقیقت وجود واحد است یا کثیر؟

در این زمینه سه نظریه وجود دارد:

1. وحدت محض، نظریه برخی عرفا.

2. کثرت محض، نظریه منسوب به مشّائیین.

3. وحدت در عین کثرت یا تشکیک در وجود، نظریه منسوب به شیخ اشراق و حکمای ایران باستان.

ما درباره نظریه عرفا که در متن منظومه طرح نشده بحثی نمیکنیم. لازمه نظریه عرفا این است که هیچ گونه کثرتی در متن واقعیت نباشد. از نظر فلاسفه این نظر قابل قبول نیست، زیرا همان طور که بالبداهه میدانیم «واقعیتی هست» و جهان بر خلاف نظر سوفسطائیان پوچ اندر پوچ نیست، میدانیم واقعیت دارای نوعی کثرت است و ماهیات گوناگون به تبع وجود موجودند و این ماهیات عین یکدیگر نمیباشند و ممکن نیست وجودی که هیچ نوع کثرتی در او نیست منشأ انتزاع ماهیات گوناگون باشد.

باقی میماند دو نظریه دیگر: یکی اینکه گفته شود وجودات در خارج متکثر و متبایناند و هیچ نوع وحدت و سنخیتی میان آنها نیست. این نظریه منسوب به مشّائیین است. دیگر اینکه گفته شود: حقیقت وجود در عین اینکه حقیقت واحد و سنخ واحد است دارای مراتب و درجات گوناگون است [1]. مرتبهای از او غنی و واجب