نیست؛ و اگر گفته شود عین اشکال بنا بر اصالت وجود نیز جاری است، زیرا فرض این است که ماهیت خارجی در ذهن «وجود» پیدا کرده است و چون آثار از آنِ وجود است پس باید تمام آثار وجود خارجی بر وجود ذهنی مترتّب شود و تمام آثار وجود ذهنی بر وجود خارجی؛ جواب این است که- همان طور که بعداً خواهیم گفت- وجود خارجی و وجود ذهنی دو نحو و دو مرتبه از وجود است و وجود به حسب اختلاف مراتب، آثار مختلفی پیدا میکند و اساساً وجود، یک حقیقت تشکیکی صاحب مراتب است؛ ولی در ماهیت، تشکیک و اختلاف مراتب فرض نمیشود؛ از این رو لازمه وجود ماهیت در ذهن، بنا بر اصالت ماهیت، همسانی ماهیت ذهنی و ماهیت خارجی است ولی لازمهاش همسانی وجود ذهنی و وجود خارجی از این لحاظ نیست.

چگونه (نه) و حال آنکه به واسطه وجود

تمام اشیاء از حدّ تساوی خارج میشوند

شرح: در این بیت یک برهان دیگر از براهین اصالت وجود ذکر شده است. این برهان باریک بینی و نازک اندیشی خاصی را ایجاب میکند و مهمترین برهان اصالت وجود همین برهان است. صدر المتألّهین که قهرمان اصلی اصالت وجود در شکل فلسفی آن است تکیه اصلیاش روی این برهان است.

این برهان بستگی زیادی دارد به اینکه صورت مسأله خوب و روشن تصور شود.

مقدمهای ذکر میکنیم: هر موضوعی که بر آن محمولی حمل میشود یا این است که آن موضوع در ذات خود استحقاق حمل آن محمول را دارد و در این جهت نیازمند به ضمیمه شدن چیز دیگر نیست و یا چنین نیست بلکه آن موضوع آنگاه صلاحیت حمل آن محمول را دارد که یک چیز دیگر همراه او فرض شود. مثلًا «جسم سفید است». در اینجا جسم موضوع است و سفید محمول. جسم در ذات خود ایجاب نمیکند که سفید باشد یعنی جسم از آن جهت که جسم است سفید نیست، جسم از آن جهت استحقاق اتصاف به سفیدی را پیدا کرده است که «سفیدی» عارض بر آن و ضمیمه آن گشته است؛ اما سفیدی به خود سفید است، سفیدی از آن جهت سفید نیست که چیز دیگری منضمّ به آن گشته و با آن اعتبار شده است. هرگاه موضوعی در صلاحیت برای حمل