شرح: در این بیت دو برهان بر اصالت وجود اقامه شده است و هر یک از این دو برهان مبتنی بر یکی از مسائل فلسفی است که در آینده درباره آنها بحث خواهد شد.

الف. هر خیر و کمالی به وجود بر میگردد و هر شرّ و نقصانی به عدم، و اگر وجود امر اعتباری میبود و اصالت نمیداشت ممکن نبود که منبع و منشأ همه خیرات و کمالات باشد.

توضیح: در «الهیات بالمعنی الاخص» و همچنین در مباحث غایات از «امور عامّه» بحثی هست درباره ماهیت شر و منشأ آن. حکما آنجا به اثبات رسانیدهاند که ماهیت شر از سنخ عدم است و همه شرور به اعدام برمیگردند، همچنانکه همه خیرات و کمالات به وجود برمیگردند، یعنی خیر و کمال از شؤون و صفات وجود است؛ و ثابت کردهاند که ماهیت در ذات خود، قطع نظر از وجود و عدم، نه متصف به خیریت و کمال میشود و نه به شرّیت و نقصان؛ و این خود دلیل بر اصالت وجود است، زیرا امر اعتباری که از واقعیت حقیقی بیگانه است ممکن نیست منبع و منشأ و ملاک خیرات و کمالات باشد که از حقایقند. و اما انکار حقیقی بودن خیرات و کمالات، چیزی است که طرفدار اصالت ماهیت نیز به آن تسلیم نمیشود و بعلاوه خلاف بدیهی است.

ب. دلیل دوم این است که اگر وجود، اعتباری و ماهیت اصیل باشد لازم میآید فرقی میان وجود خارجی و وجود ذهنی نباشد و حال آنکه بالضروره میان ایندو فرق است و هر کدام آثار مخصوص به خود دارد.

توضیح: حکما در محل خود اثبات کردهاند که هنگام ادراک اشیاء، ماهیت اشیاء در ذهن نقش میبندد. اگر آنچه اصیل و منشأ آثار است ماهیت باشد لازم میآید آثار ماهیت در خارج عین آثار ماهیت در ذهن باشد. مثلًا آتش خارجی میسوزاند و سمّ خارجی میکشد، ولی آتش ذهنی و سمّ ذهنی آگاهی میدهد. اگر ماهیت اصیل باشد همه آثار از آنِ ماهیت خواهد بود و چون ماهیت در هر دو موطن خارج و ذهن یکی است لازم میآید آتش ذهنی همان طور که آگاه میکند بسوزاند و آتش خارجی همان طور که میسوزاند آگاه کند یعنی آگاهی باشد و حال آنکه بالضروره چنین