میگیرد و احیاناً انسان را به کارهای شگفت وا میدارد یا از آنها باز میدارد.

اشعار رودکی درباره شاه سامانی و تأثیر آنها در تشویق او برای رفتن به بخارا که معروف است، بهترین مثال است:

5. قیاسی که هدف آن اشتباهکاری است «مغالطه» یا «سفسطه» نامیده میشود.

دانستن فنّ مغالطه نظیر شناختن آفات و میکروبهای مضرّه و سمومات است که از آن جهت لازم است تا انسان از آنها احتراز جوید، و یا اگر کسی خواست او را فریب داده و مسموم کند فریب نخورد، و یا اگر کسی مسموم شده باشد بتواند او را معالجه کند. دانستن و شناختن انواع مغالطهها برای این است که انسان شخصاً احتراز جوید، و آگاهی یابد تا دیگران او را از راه [مغالطه] نفریبند، و یا گرفتارانِ مغالطه را نجات دهد.

منطقّیین سیزده نوع مغالطه ذکر کردهاند. ما در اینجا نمیتوانیم به تفصیل همه آنها را ذکر کنیم، منتها به بعضی از اقسام آن اشاره میکنیم.

مغالطه به طور کلی بر دو قسم است: یا لفظی است و یا معنوی.

«مغالطه لفظی» آن است که منشأ مغالطه، لفظ باشد؛ مانند این که لفظ مشترکی را که دارای دو معنی مختلف است «حد وسط» قیاس قرار دهند، در صغرای قیاس یک معنی را در نظر بگیرند و در کبرای قیاس معنی دیگر را، و قهراً آنچه مکرر شده فقط لفظ است نه معنی، و نتیجهای که گرفته میشود قهراً غلط است.

مثلًا میدانیم که لفظ «شیر» در فارسی مشترک است میان مایع سفید و آشامیدنی که از پستان حیوانات دوشیده میشود، و میان حیوانات درنده معروف جنگلی. حال اگر کسی بگوید:

«مایعی که در پستان حیوانها وجود دارد شیر است

و شیر، درنده و خونخوار است

پس مایعی که در پستانها موجود است درنده و خونخوار است»

مغالطه است. یا این که از باب مجاز و استعاره [درباره] یک انسان قوی گفته میشود