یقینی داریم و حاجت به ذکر نیست.

2. قیاسی که بتواند طرف را وادار به تسلیم کند باید از موادی تشکیل شود که مقبول طرف است، اعمّ از آنکه یقینی باشد یا نباشد، مقبول عموم باشد یا نباشد. این نوع قیاس را «جدل» میخوانند؛ مانند این که شخصی اقوال یک حکیم یا فقیه را قبول دارد، به استناد قول این حکیم یا فقیه که مورد قبول آن شخص است او را محکوم میکنیم در صورتی که خود ما ممکن است قول آن حکیم یا فقیه یا مطالب مورد اعتراف او را قبول نداشته باشیم. امثله فراوانی برای این مطالب میتوان ذکر کرد. ما به ذکر یک داستان که مشتمل بر مثالی است میپردازیم.

در مجلس مباحثهای که مأمون برای علمای مذاهب و ادیان تشکیل داده بود و حضرت رضا (ع) نماینده مسلمانان بود، بین حضرت رضا و عالم مسیحی درباره الوهیت یا عبودیت عیسی (ع) بحث درگرفت. عالم مسیحی برای عیسی مقام الوهیت و فوق بشری قائل بود. حضرت رضا (ع) فرمود: «عیسی مسیح همه چیزش خوب بود جز یک چیز و آن این که بر خلاف سایر پیامبران به عبادت علاقهای نداشت!» عالم مسیحی گفت: «از تو اینچنین سخن عجیب است، او از همه مردم عابدتر بود».

همینکه حضرت رضا اعتراف عبادت عیسی را از عالم مسیحی گرفت، فرمود:

«عیسی چه کسی را عبادت میکرد؟» آیا عبادت دلیل عبودیت نیست؟ آیا عبودیت دلیل عدم الوهیت نیست؟

به این ترتیب حضرت رضا با استفاده از امری که مقبول طرف بود (البته مقبول خود امام هم بود) او را محکوم کرد.

3. قیاسی که هدف از آن اقناع ذهن طرف و ایجاد یک تصدیق است ولو ظنّی باشد و منظور اصلی وادار ساختن طرف به سوی کاری یا بازداشتن او از کاری باشد «خطابه» نامیده میشود. در خطابه باید از موادی استفاده شود که حداقل ایجاد ظنّ و گمان در طرف بنماید؛ مانند اینکه میگوییم: «دروغگو رسوای خلق است»، «آدم ترسو محروم و ناموفق است».

4. قیاسی که هدف آن صرفاً جامه زیبای خیالی پوشاندن [به مطلوب] باشد «شعر» نامیده میشود. تشبیهات، استعارات، مَجازات همه از این قبیل است. شعر مستقیماً با خیال سر و کار دارد و چون میان تصورات و احساسات رابطه است، یعنی هر تصوری به دنبال خود احساس را بیدار میکند، شعر از این راه احساسات را در اختیار