مخاطب خود تبدیل به معلوم کند و حقیقتی را کشف کند. در فلسفه و علوم معمولًا چنین هدفی منظور است و چنین نوع قیاساتی تشکیل میشود. البته در این وقت حتماً باید از موادی استفاده شود که یقینآور و غیر قابل تردید باشد.

ولی گاهی هدف قیاس کننده مغلوب کردن و به تسلیم وادار کردن طرف است. در این صورت ضرورتی ندارد که امور یقینی استفاده شود، و میتوان از اموری استفاده کرد که خودِ طرف قبول دارد و لو یک امر یقینی نباشد.

و گاهی هدف، اقناع ذهن مخاطب است برای این که به کاری وادار شود و یا از کاری باز داشته شود. در این صورت کافی است که از امور مظنون و غیر قطعی دلیل آورده شود، مثل این که میخواهیم شخصی را از کار زشتی باز داریم، مضرّات احتمالی و مظنون آنها را بیان میکنیم.

گاهی هدف استدلال کننده صرفاً این است که چهره مطلوب را در آئینه خیال مخاطب، زیبا یا زشت کند. در این صورت با پوشاندن جامههای زیبا یا زشت خیالی به مطلوب، استدلال خویش را زینت میدهد.

و گاهی هدف، صرفاً اشتباهکاری و گمراه کردن مخاطب است. در این صورت یک امر غیر یقینی را به جای یقینی، و یا یک امر غیر مقبول را به جای مقبول، و یا یک امر غیر ظنّی را به جای یک امر ظنّی به کار میبرد و اشتباهکاری مینماید.

پس هدف انسان از استدلالهای خود یا کشف حقیقت است، یا به زانو درآوردن طرف و بستن راه است بر فکر او، یا اقناع ذهن اوست برای انجام یا ترک کاری، یا صرفاً بازی کردن با خیال و احساسات طرف است که نازیبایی را در خیال او زیبا و یا زیبایی را نازیبا، و یا زیبایی را زیباتر، و یا نازیبایی را نازیباتر سازد؛ و یا هدف، اشتباهکاری است.

به حکم استقراء، قیاسات از نظر اهداف، منحصر به همین پنج نوع است؛ و مواد قیاسات از نظر تأمین این هدفها مختلفاند.

1. قیاسی که بتواند حقیقتی را کشف کند «برهان» نامیده میشود.

ماده چنین قیاسی یا باید از محسوسات باشد مثل این که میگوییم: «خورشید یک جسم نور دهنده است» و یا باید از مجرّبات باشد مثل این که: «پنی سیلین کانون چرکی را در بدن از بین میبرد» و یا از بدیهیات اولیه است مثل این که: «دو شیء مساوی با شیء سوم، خودشان مساوی یکدیگرند»؛ و غیر از این سه نوع نیز قضایای